مجله آفتاب

نام تهران اولین بار در کجا و چه سندی آورده شده است؟ عبداله انوار، نسخه‌شناس، ریاضیدان و تهران‌شناس، در «شب طهران تا تهران» می‌گوید: «در قدیمی‌ترین سندی که در پاسخ به این سؤال پیدا کرده‌ایم، جمله‌ای وجود دارد که در آن از فردی به نام محمد تهرانی دولابی اسم برده شده است. این سند در کتاب «ری باستان» حسین کریمان آورده شده است.

انوار می‌گوید ‌که وقتی کریمان در حال تهیه کتابش بود، به سراغم آمد و در این زمینه پرس‌وجو کرد، من هم بسیاری از اسناد و متون قدیمی را مطالعه کردم، در قدیمی‌ترین سند به‌دست‌آمده از فردی به نام محمد تهرانی دولابی یاد شده بود. نام این فرد نشان می‌داد که حتماً جایی به اسم تهران وجود داشته است.

حال سؤال این است که دولاب کجاست؟ انوار می‌گوید: «اینجا یگانه چیزی که به ما کمک کرد تاریخ بیهقی بود، در این کتاب آورده شده وقتی محمود افغان می‌خواست ری را تصرف کند، ستادش را در دولاب قرار داد و حدود پنج کیلومتر آن‌طرف‌تر هم ستاد پسرش مسعود بود یعنی جایی‌که علی‌آباد کنونی خوانده می‌شود. از اینجا فهمیدیم تهران به توسط دولاب متعلق به ری بوده است.»

سؤال دیگری برای این پژوهشگر و نسخه‌شناس به وجود آمد که منظور از پنج‌کیلومتری دولاب بالای آن بوده یا پایین آن؟ او می‌گوید: «پس از مدت‌ها پژوهش، در کتاب ابن اسفندیار به نکته‌ی مهمی رسیدیم و آن این بود که یکی از سران طبرستان، وقتی می‌خواست قشون بیاورد به بالای دولاب که به تهران می‌خورد، رسیده است. این یافته پاسخ سؤال ما را داد.»

به گفته‌ی او، بعد از این دوره است که سرانجام شاه‌طهماسب، از قزوین که پایتختش بوده، برای دیدار مزار یکی از اقوامش در حضرت عبدالعظیم دو یا سه بار از تهران عبور می‌کند. او در همین گذرهای معدود از تهران خوشش می‌آید؛ بنابراین دستور می‌دهد بارویی در اطراف آن بسازند که خندقی هم کنارش باشد. شاید برای همین هم است که اولین نقطه‌ای که در تهران قدیم به آن برخورد می‌کنیم چاله‌میدان است.

انوار می‌گوید که در حال بررسی فهرست نسخ خطی کتابخانه‌ی ملی بودم که در نسخه‌ای متعلق به پانصد سال پیش از جایی به اسم «مهران» نام برده شده بود، به نظر می‌رسد که این لغت مهران پیش از تهران مشهور بوده و به مجموعه‌ای از باغات گفته می‌شده است. مهران را در کتاب‌های قدیمی بسیار دیده‌ام  اما باید این نکته را هم قید کنم که تمام آدرس‌هایی که داده می‌شود بعد از حمله‌ی مغول است.

او بر این باور است که مردم، بعد از حمله‌ی مغول و تخریب ری، از شهر ری بیرون می‌آیند و پراکنده و راهی تهران می‌شوند. بعد از حمله‌ی مغول و در دوران صفویه، تهران بار دیگر مورد توجه قرار می‌گیرد و در همین دوره شاه‌طهماسب دوم ارگ را می‌سازد.

در دوره‌ی کریم‌خان زند نیز بار دیگر تهران دچار تغییر و تحول می‌شود.کریم‌خان با قشونش به مدت شش ماه در تهران اقامت داشت اما ازآنجاکه آب‌وهوای تهران برایش خوب نبود به شمیران رفت. خانواده‌ی زند، بااینکه به‌‌شدت مراقب و نگهدارنده‌ی تهران بودند به دلیل اختلافات داخلی پس از چندین بار حمله‌ی آغاخان تهران را تسلیم کردند.

انوار پس از عبور از دوره‌ی زندیه می‌گوید: آغاخان در ۱۱۹۹ تهران را فتح می‌کند و بلافاصله به تهران می‌آید و بنا بر برخی متون در سال ۱۲۰۰ و به قولی دیگر در ۱۲۱۲ تهران را تبدیل به پایتخت می‌کند. آغاخان خونخوار و جنایتکار بود. حتی پایه‌ی جنگ ایران و روس را آغامحمدخان گذاشت. او به تفلیس رفت و با سر آدم‌ها مناره درست کرد و این باعث شد که روس‌ها بخواهند به ایران حمله کنند.

انوار از فتحعلی‌شاه یاد می‌کند: «او از پادشاهانی بود که تأسیسات زیادی در تهران انجام داد که نمی‌توان منکر آن شد، باغ نگارستان و مجموعه‌ی کاخ قصر از آن نمونه است. بعد از او، به نظر من، امیرکبیر در تهران خدمات بسیاری انجام داد و ساخت‌وسازهای متعددی را به ثمر نشاند تا ۱۲۸۴ که تهران گسترش یافت. بعد از ۱۳۰۹ شمسی هم بود که پهلوی دستور داد خندق‌ نزدیک دروازه‌های طهماسبی را پر کنند. این روزها هم که تهران متأسفانه تهرانِ خیلی بزرگ شده و یکی از بدترین اتفاقات این است که نام خیابان‌ها عوض شده. این اقدام باعث می‌شود تهران خالی از هویت شود. از سوی دیگر من با هزار بدبختی محل کشته شدن گریبایدوف را در تهران پیدا کرده بودم اما تازگی دیدم که این بنا را خراب کرده‌اند. چنارهای اطراف خانه را کنده‌اند و تنها یکی از چنارها مانده بود که شکم آن را هم پاره کرده‌ بودند.»

عکس: باغ ایلچی/ایسنا