مجله آفتاب

این روزها به دلیل بازگشت ۱۰۸ شیء تاریخی چغامیش به وطن، این محوطه‌ی تاریخی بر سر زبان‌ها افتاده و بارها و بارها در گوگل جست‌وجو می شود. اگر شما هم این جست‌وجو را انجام داده باشید، حتماً دیده‌اید در ویکی‌پدیا دو اثر بسیار مهم از این اشیا نام برده شده، «اولین سند دریانوردی جهان» و «لوح تاریخی موسیقی» که هیچ‌کدام در میان اشیاء بازپس‌داده‌شده‌ی مؤسسه‌ی شرق‌شناسی شیکاگو نیست. حال سؤال این‌جاست: «اشیاء محوطه‌ی باستانی چغامیش کجا هستند؟»

محوطه‌ی باستانی چغامیش در جنوب‌غربی کشور در دشت خوزستان متعلق به هزاره‌ی چهارم پیش از میلاد است. این محوطه در سال‌های ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۲ از سوی پروفسور دلوگاز و خانم پروفسور کنتور از مؤسسه‌ی شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو امریکا اولین بار کاوش شدند. مطابق قوانین ناظر بر حفاری‌های باستان‌شناسی در آن زمان کلیه‌ی اشیاء حاصله به‌صورت مساوی بین دولت ایران و آن مؤسسه تقسیم می‌شد. در همان سال پروفسور دلوگاز از دولت ایران درخواست کرد که برای مطالعات تکمیلی روی اشیاء مکشوفه، علاوه بر سهم خود، سهم ایران که بالغ بر ۲۶۴ قلم بود به مؤسسه‌ی شرق‌شناسی منتقل شود.

این پیشنهاد را دولت وقت بررسی کرد و پذیرفت. در ۱۳۴۹ از تعداد ۲۶۴ قلم تعداد ۱۵۶ قلم به ایران عودت داده شد و از ۱۳۵۲ وزارت فرهنگ و هنر وقت مکاتبات مربوط به انتقال ۱۰۸ قلم باقی‌مانده از اشیا را با مؤسسه شروع کرد. پس از استقرار نظام جمهوری اسلامی ایران، از ۱۳۶۱ مجدداً از سوی سازمان میراث فرهنگی بازگشت ۱۰۸ قلم اشیاء باقی‌مانده‌ی ایران پیگیری می‌شود و در اواخر دهه‌ی شصت شمسی به دلیل تعلل مؤسسه در عودت این اشیا، دولت ایران به استناد توافق‌نامه‌ی الجزایر نزد دیوان داوری لاهه علیه دولت امریکا طرح دعوی و درخواست انتقال سریع اشیا به کشور و جبران خسارت وارده را کرد.

حالا این ۱۰۸ قلم باقی‌مانده به ایران آمده‌اند. بااین‌حال جای دو شیء تاریخی بسیار مهم در میان این اشیاء بازگشته به وطن خالی است. آیا این دو شیء جزو اموال مؤسسه‌ی شیکاگو به شمار می‌رود که هنگام کاوش به آن‌ها سپرده شده است؟ سؤالی که بسیاری از مسؤولان میراث فرهنگی پاسخی برای آن ندارند.

عباس علیزاده، باستان‌شناسی که سال‌ها درباره‌ی این اشیا در مؤسسه‌ی شرق‌شناسی مطالعه داشته، تنها کسی است که اطلاعاتی دراین باره دارد: «این اشیایی که از آن نام بردید هرگز از ایران خارج نشده و در انبار موزه‌ی ایران باستان نگهداری می‌شود. جالب است نه‌تنها این اشیا بلکه بسیاری از اشیاء ارزشمند ایران زیر ویترین‌های شیشه‌ای موزه‌ی ملی در انبار به سر می‌برند.»

ویکی‌پدیا یکی از این اشیا را «اولین سند دریانوردی جهان» خوانده و توضیحاتی در مورد آن داده است. علیزاده این گفتار را تصحیح می‌کند و می‌گوید: «برخی از این اطلاعات ارائه‌شده در ویکی‌پدیا اشتباهات جدی دارد. دریانوردی در ایران خیلی زودتر شروع شده است. حاصل حفاری‌های من در شوش نشان می‌دهد که قایق سفالی بادبادنی متعلق به شش‌هزار و سیصد سال پیش در ایران ساخته شده. این در حالی است که سند به‌دست‌آمده در چغامیش تاریخ نزدیک‌تری دارد و مهری است که نشان می‌دهد، روی قایقی از نی دو سه تا اسیر نشسته و دستانشان بسته است و مردی با شلاق بالای سر آن‌ها ایستاده. بنابراین سند چغامیش اولین سند دریانوردی در ایران نیست. فن دریانوردی به هزاران سال پیش در شوش بازمی‌گردد.»

او درباره‌ی لوح «ارکستر مجلسی» تاریخی چغامیش هم توضیح می‌دهد: «این لوح بسیار ارزشمند نشان‌دهنده‌ی چند چنگ‌نواز در محفلی است. این لوح هم هرگز از ایران خارج نشده و من آن را در موزه‌ی ایران باستان دیدم اما متأسفانه در انبار است. مشکل این است که زیرزمین موزه‌ی ایران باستان باید دوباره کاوش و اشیاء آن دوباره کشف شود. به‌جز این اشیا مجموعه‌ی مارلیک، جام حسنلو و بسیاری آثار ارزشمند دیگر همه در زیرزمین موزه حبس هستند درحالی‌که آرزوی هر کشوری است که یکی از این اشیا را داشته باشد تا بتواند آن را به نمایش بگذارد.»

تاریخ در انبار

آیا این اشیا در انبار موزه‌ی ملی ایران وجود دارند؟ مهناز گرجی، رئیس موزه‌ی ملی ایران، پس از بررسی انبار موزه می‌گوید: «خوشبختانه این اشیاء چغامیش در انبار موزه‌ی ملی ایران قرار دارند. شماره‌ی ثبتی آن‌ها مشخص است و به زودی به معرض نمایش درمی‌آیند.»

او هم از فضای کم موزه شکایت دارد اما می‌گوید که بسیاری از این اشیا در نمایشگاه‌های مناسبتی، که موزه برگزار می‌کند، هرچندوقت یک بار به نمایش گذاشته می‌شوند. برای مثال در نمایشگاه نوای موسیقی، شیء مربوط به ارکستر مجلسی چغامیش به نمایش گذاشته شده بود یا در نمایشگاه «دویست سال نشانه‌های همبودی انسان و حیوان» بسیاری از اشیاء چغامیش و مهرهای آن به معرض نمایش درآمده بود.»

رئیس موزه‌ی ملی از وعده‌ی قدیمی مسؤولان میراث فرهنگی هم یاد می‌کند: «قرار بود که میدان مشق بازسازی و موزه‌ی ملی ایران گسترش پیدا کند. فقط در صورت گسترش اصولی موزه می‌توانیم بسیاری از اشیاء محبوس در زیرزمین آن را به نمایش بگذاریم. در غیر این صورت باید به‌صورت مناسبتی این کار را انجام بدهیم. همه می‌دانند که موزه‌ی ملی ایران برای ده سال حفاری در ایران ساخته شده بود. اکنون نزدیک هشتاد سال از تاریخ احداث آن گذشته و حفاری‌های بسیاری انجام شده، این فضای محدود حقیقتی است که ما با آن درگیر هستیم.»

گرجی برگزاری نمایشگاهی از اشیا و تاریخ دریانوردی در ایران را وعده می‌دهد: امیدواریم به زودی نمایشگاهی بر پا و در آن گنجینه‌های ارزشمند دریانوردی ایران به معرض نمایش گذاشته شوند.

به نظر می‌رسد اگر این نمایشگاه‌های محدود هم برگزار نشود، بسیاری از اشیاء باستانی و تاریخی ایران در زیرزمین موزه‌ی ملی ایران برای همیشه مدفون می‌مانند و نه‌تنها امکان بازدید از آن‌ها وجود ندارد بلکه پژوهش روی این آثار هم بسیار سخت می‌شود.