مجله آفتاب

درخت‌ها را بریدند، مجسمه‌ی میرزا را بردند، کف را کوبیدند و میدان شهرداری رشت دستخوش تنش شد. این تنش از چهار ماه پیش با اجرایی شدن تصمیم شهرداری مبنی بر پیاده‌راه‌سازی در قلب شهر رشت شدت گرفت. اقدامی که واکنش تند مسؤولان شورای شهر و دوستداران هویت شهری را به دنبال داشت. از سوی دیگر، برخی این حرکت را در راستای تغییر چهره‌ی شهر و رفع مشکلات ترافیکی دانستند و از آن استقبال کردند. رسانه‌های گیلان نقدهای بسیار به این طرح داشتند و مسؤولان شهرداری این هیاهو را ریشه در اختلافات سیاسی دانستند. هرچند طرح چندین بار متوقف شد، شهردار همچنان با قوت به اجرای آن ادامه می‌دهد. مسؤولان میراث فرهنگی در آخرین بازدید از میدان تاریخی وعده می‌دهند که مجسمه‌ی میرزا کوچک خان به میدان شهرداری بازمی‌گردد.

در میدان تاریخی رشت چه می‌گذرد؟

این روزها، کار و کاسبی مغازه‌دارهای میدان شهرداری رشت کساد شده چراکه پروژه‌ی پیاده‌راه‌سازی در سه محور خیابان امام خمینی از دهنه‌ی بازار بزرگ تا میدان شهدای ذهاب، خیابان سعدی از دهنه‌ی استادسرا تا میدان شهدای ذهاب، و خیابان شریعتی تا میدان شهرداری رشت اجرایی می شود.

میدان شهرداری با وسعتی حدود هفت هزار متر مربع، اولین میدان بلدیه ایران و هسته‌ی مرکزی شهر رشت به شمار می‌رود. برخی از کارشناسان میراث فرهنگی آن را به دوران تیموری و سلجوقی نسبت می‌دهند و نشانه‌های بسیار از دوران صفوی و قاجاری در تن آن به جا مانده است اما تصویری که در اذهان عمومی ثبت شده، به اوایل دوره‌ی رضا شاه پهلوی برمی‌گردد. کاخ شهرداری و موزه‌ی پست و ساختمان قدیمی هتل ایران در این دوران ساخته شده است. مجموعه‌ی بناهای این میدان با شماره‌ی ۱۵۱۶ در تاریخ ۲۶ آذر ۱۳۵۶ به ثبت ملی رسیده.

هرگونه اقدامی در این میدان بی‌شک خالی از چالش نیست و تبعات بسیار دارد. قطع درختان اولین اقدامی بود که واکنش مردم شهر را برانگیخت اما خدشه‌ای به تصمیم شهردار وارد نکرد. تا اینکه در آذرماه ۱۳۹۴، هنگام گودبرداری کف میدان تعدادی سفال، کوزه و قبر کشف شد و میراث فرهنگی گیلان خبر از بررسی کارشناسی قدمت آثار داد اما سخنگوی شهرداری این اشیا را بی‌ارزش دانست و بدون در نظر گرفتن این دیدگاه، فعالیت‌ها بدون اینکه کاوشی صورت بگیرد، دوباره از سر گرفته شد.

طبق قانون، هر گونه اقدامی برای ساخت و ساز در محوطه‌ی تاریخی باید با مجوز سازمان میراث فرهنگی و گردشگری انجام شود، مسؤولان میراث فرهنگی رشت اما پاسخی درست در این زمینه نمی‌دهند. باقریان، ناظر اجرای پروژه از سوی میراث فرهنگی رشت، حاضر به گفت‌وگو نمی‌شود: «به من گفته شده در این زمینه صحبت نکنم، شما سؤالات را بفرستید فردا صبح جوابش در ایمیلتان است.»

وعده‌ای که محقق نمی‌شود. علیزاده، رئیس اداره‌ی میراث فرهنگی رشت، تماس‌های متعدد را بدون پاسخ می‌گذارد و هیچ از کارشناسان میراث فرهنگی هم حاضر به همکاری نمی‌شوند: «خود حضرات می‌دانند که چه اتفاقی دارد می‌افتد، ما اظهارنظری در این مورد نمی‌کنیم.»

بااین‌حال، محمدحسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، می‌گوید: «در جریان اجرای این پروژه هستیم و به زودی هیأتی را برای نظارت راهی می‌کنیم.»

برخی از شنیده‌ها حاکی از آن است که مجوز پیاده‌راه‌سازی از سوی مدیران قبلی میراث فرهنگی رشت داده شده و حالا سازمان میراث فرهنگی در مقابل عمل انجام‌شده قرار گرفته است. این گفته به‌صورت رسمی از سوی مسؤولان میراث فرهنگی تأیید نمی‌شود.

مهدی رهبر، باستان‌شناس پیشکسوت که مسؤولیت مشاور میراث فرهنگی این شهر را به عهده دارد، اما در گفت‌وگو با «شبکه آفتاب» از اتفاقاتی که در میدان تاریخی رشت می‌افتد اظهار بی‌خبری می‌کند: «من در جریان پروژه‌ی ساماندهی این میدان نیستم اما اگر اقدامی بدون هماهنگی با میراث فرهنگی انجام شود، غیرقانونی است.»

به‌جز مسأله‌ی کشف آثار تاریخی، در روزهای اخیر جابه‌جایی مجسمه‌ی میرزا کوچک خان جنگلی چالش‌های بسیاری را ایجاد کرد. این مجسمه در چند سال اخیر، جزئی از هویت شهری این میدان شده بود. مسؤولان شهرداری بر این باورند که مگر این مجسمه چه اهمیت و قدمتی داشت که این گونه مردم سینه چاک می‌کنند.

علیرضا حسنی، سخنگوی شهرداری رشت، در گفت‌وگویی با رسانه‌ها اعلام می‌کند: «جابه‌جایی تندیس میرزا کوچک خان جنگلی برای بهبود فضای شهری و ارتباط معنایی و معنوی با بطن جامعه انجام گرفته است. در راستای اجرای هر چه بهتر طرح بازآفرینی شهری، با توجه به پروژه‌ی پیاده‌راه‌سازی و احیای بافت تاریخی شهر، تغییراتی در وضعیت سابق میدان شهدای ذهاب (شهرداری) اعمال خواهد شد که جابه‌جایی تندیس میرزا کوچک و انتقال آن به ابتدای خیابان سعدی، یکی از موارد حساس و بااهمیت به شمار می‌رود. مجموعه‌ی شهرداری رشت با هماهنگی، هم‌نظری و بهره‌گیری از خرد جمعی کارشناسان تصمیم به جابه‌جایی تندیس یادشده گرفته است.»

با این همه باز هم سؤال‌ها به قوت خود باقی می‌مانند. اگر سازمان میراث فرهنگی از جابه‌جایی مجسمه بی‌خبر است، پس شهرداری با کدام خرد جمعی تصمیم به این کار گرفته؟ اگر مسؤولان میراث فرهنگی در جریان هستند، چرا هیچ کدام حاضر به پاسخگویی نیستند؟ از سوی دیگر چرا تکلیف آثار تاریخی به‌دست‌آمده از این میدان به‌درستی مشخص نشد؟ آیا اقدامات شهرداری قرار است به هویت شهری رشت کمک می‌کند یا به آن آسیب برساند؟

اتفاق خوب و اتفاق بد

سرانجام امروز دوشنبه نوزدهم بهمن، هیأت فرستاده‌‌شده از سوی سازمان میراث فرهنگی نتیجه‌ی بازدیدش را اعلام می‌کند. این در حالی است که قرار است این پروژه تا فرارسیدن بهار به اتمام برسد.

علی‌رضا قلی‌نژاد، کارشناس ارشد میراث فرهنگی، می‌گوید: «در حال حاضر دو اتفاق در میدان تاریخی شهر رشت رخ داده که باید از چند زاویه به آن نگاه کرد و هر کدام ملاحظات خود را دارند. به نظر من اگر هر یک از ملاحظات را در نظر نگیریم، نمی‌توانیم نتیجه‌گیری درستی داشته باشیم. از یک سو این اتفاق در حوزه‌ی شهری اقدام مهم و درستی است، چراکه به پیاده‌راه اهمیت داده شده و آلودگی و ترافیک را از قلب شهر دور می‌کند. فضا را برای بروز و ظهور مسائل اجتماعی هم باز می‌کند. اما در مسأله‌ی معماری موضوع بغرنج‌تر می‌شود. مسأله‌ی اقتصاد، زمان و مسائل دیگر به میان می‌آید. در این پروژه قرار است بناهای تاریخی دهه‌ی بیست و سی میدان شهرداری احیا شود. در این میان مثلاً درختان نخلی کاشته شده‌اند که متعلق به آن دوره نیستند و برای حذف آنها نمی‌شود هیچ اقدامی انجام داد. البته شهرداری رشت در زمینه‌ی انتخاب مصالح دقت لازم را نکرده و مشکلاتی از این دست داشته است.»

قلی‌نژاد از تصویب صورت‌جلسه‌ای در بازدیدش خبر می‌دهد که بر اساس آن مسؤولان شهرداری رشت قول داده‌اند تا در زمینه‌ی انتخاب مصالح دقت لازم را انجام دهند. از سوی دیگر عناصر تاریخی چون دارالحکومه، نقاره‌خانه و تکیه‌ی دولت به‌نوعی احیا شوند یا المانی از گورستانی که وجود داشته نشان داده شود. از طرف دیگر قرار شده مجسمه‌ی میرزا کوچک خان دوباره به جایگاه اصلی‌اش بازگردد.

او بر این باور است که اینها حداکثر تمناها و خواسته‌های میراث فرهنگی است اما به‌هرحال هر پروژه‌ای نقاط قوت و ضعفی دارد.

قلی‌نژاد درباره‌ی آثار تاریخی به‌دست‌آمده طی گودبرداری اظهارنظر نمی‌کند: «احتمال اینکه این آثار مربوط به دوره‌ی صفویه باشند زیاد است. شهرداری باید در هر گودبرداری، که در محدوده‌ی تاریخی انجام می‌دهد، از سازمان میراث فرهنگی مجوز بگیرد که متأسفانه این اقدام انجام نشده است.»

یکی از مسائل مهم این است که با توجه به محدودیت‌های موجود، در این طرح، محدوده‌ای تعیین شده که اگر فازهای بعدی آن ادامه پیدا نکند به مشکل برمی‌خورد؛ مثلاً بار ترافیکی به کوچه‌پس‌کوچه‌های شهر کشیده می‌شود و بسیاری مسائل دیگر که نباید از دید مسؤولان پنهان بماند.

حال باید دید، سرنوشت آن بلدیه که حاجی میرزا خلیل، از مشروطه‌خواهان صدیق، مأمور تأسیس آن شده بود، و انجمنی به ریاست حاجی میرزا یوسف خان و عضویت سید مهدی رئیس‌ الواعظین، ناصر التجار، میر احمد امام، حاجی میرزا ابوطالب و میر منصور هدی به نام «انجمن بلدیه» برای راه‌اندازی آن به وجود آورده بود، به کجا خواهد رسید.

در شماره‌ی هجدهم روزنامه‌ی «نسیم شمال» به تاریخ نهم ربیع‌الثانی ۱۳۲۶ در صفحه‌ی سوم آمده: «انجمن مبارک بلدیه به سعی و اهتمام آقای حاج میرزا خلیل آقا، که رئیس بلدیه است، شب و روز در فکر ترفیع حال اهالی و تخفیف قیمت اجناس و ارزانی ارزاق می‌باشند. راه پیربازار، که از خرابی ممتنع العبور بود، در این ایام به اهتمام بلدیه به نیکوترین طرحی مشغول تعمیر است و ایضاً بلدیه قول داده است که هر شب هزار چراغ از الکتریسیته و فانوس‌های ملّون در معابر و محلات شهر رشت روشن کند.» در زمان تصدی حاج میرزا خلیل آقا، ساختمان کنونی شهرداری رشت هنوز ساخته نشده بود و اداره‌ی بلدیه در محل ساختمان «خوستاریا» مستقر بود.

بر پایه‌ی خبری که تحت عنوان اخبارات شهری در شماره‌ی دوازدهم روزنامه‌ی «نسیم شمال» در ۱۲۸۶ هجری شمسی منتشر شده، نخستین اداره‌ی بلدیه‌ی رشت، پس از انتخاباتی که در روز دهم بهمن ۱۲۸۶ برای تشکیل انجمن بلدیه برگزار شد، تأسیس شد. برگزاری انتخابات مذکور و آغاز به کار اداره‌ی بلدیه، که همزمان با تهران صورت پذیرفت، تأثیرات فراوانی در توسعه‌ی شهری رشت داشت. طبق خبر درج شده در روزنامه‌ی «پرورش» شماره‌ی ۱۳۵ چهارشنبه اول تیر ۱۳۰۵، اداره‌ی بلدیه‌ی رشت در این تاریخ به ساختمان نوساز خود انتقال یافت؛ ساختمانی که با الهام از معماری نئوکلاسیک اروپا، به‌ویژه معماری سنت پترزبورگ روسیه، و به‌دست معماران ایرانی مقیم رشت ساخته شد و تا امروز یعنی ۷۵ سال بعد زنده مانده است.