مجله آفتاب

روز شنبه اول آبان‌، این اتفاق افتاد؛ دو ظرف سلجوقی موزه‌ی اسلامی، که ملت ایران آن را به امانت به مسؤولان موزه سپرده بودند، شکست. رئیس موزه‌ی ملی ایران می‌گوید که علت این اتفاق افتادن دیواره‌ی تقسیم‌کننده‌ی شیشه‌ای ویترین روی این اشیاء تاریخی بوده و قرار است همه‌ی ویترین‌ها بار دیگر از سوی کارشناسان فنی مورد بررسی قرار بگیرند. او هیچ عکس و اطلاعات بیشتری از این ظروف زرین‌فام در اختیار «شبکه آفتاب» قرار نداد.

این اتفاق در حالی افتاده که هفته‌ی گذشته سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی بار دیگر دستخوش مسائل سیاسی شده و رئیس  این سازمان، از سوی رئیس‌جمهور برای وزارت ورزش و جوانان به مجلس معرفی شده است. ازآنجاکه انتخاب جانشین مسعود سلطانی‌فر این روزها در میان گروه‌های میراث فرهنگی و گردشگری به‌شدت جنجالی شده است، این سؤال پیش می‌آید که اگر رئیس سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی دغدغه‌ی میراث فرهنگی داشت، آیا در موزه‌ی اسلامی ایران چنین اتفاقی رخ می‌داد؟

دلایل شکستن دو اثر سلجوقی

دو اثر سلجوقی زرین‌فام به‌شدت آسیب دیده‌ و به دست مرمت‌کاران سپرده شده‌اند؛ رئیس موزه‌ی ملی ایران به «شبکه آفتاب» می‌گوید: «احتمال دارد شیشه‌ی ویترین به دلیل سرد و گرم شدن دمای هوای داخل موزه دچار چنین آسیبی شده و روی دو اثر تاریخی افتاده باشد. البته این موضوع باید بررسی شود چون زمانی که این اتفاق افتاده من اصلاً داخل ایران نبودم و وقتی رسیدم متوجه آن شدم.»

این در حالی است که در اصول موزه‌داری دمای هوای موزه‌ها مهم‌ترین مسئله‌ای است که باید به استاندارد مشخصی برسد و اینکه چرا این استاندارد رعایت نشده خود جای سؤال دارد. از سوی دیگر بازدید از این موزه حکایت از هوای گرم خارج از معمول آن دارد.

اما چرا این اتفاق این‌قدر باعث تعجب شد؟ نباید از یاد برد که موزه‌ی اسلامی، که در ساختمان دوره‌ی پهلوی و جوار موزه‌ی ملی ایران بر پا شده، به تازگی افتتاح شده است. جالب‌تر از آن اینکه این موزه، برای بازسازی و ساماندهی و تجهیز، نه سال تعطیل بوده. هرچند تعطیل بودن این موزه بارها از سوی کارشناسان میراث فرهنگی و رسانه‌ها مورد نقد قرار گرفته، همه امیدوار بودند که این تأخیر به نفع آثار تمام شود و حفاظت و سلامت آنها را تضمین کند. بااین‌حال با تغییر ناگهانی رئیس موزه‌ی ملی ایران این موزه بازگشایی شد، بدون اینکه امیدهای دوستداران میراث فرهنگی تحقق پیدا کنند.

نخستین مشکل، که در بدو امر برای این موزه پیش آمد، نورپردازی آثار بود. بسیاری از کارشناسان میراث فرهنگی به نحوه‌ی نورپردازی این موزه معترض شدند و سؤال پیش آمد که بعد از این همه تأخیر چرا باید حالا این نورهای مستقیم آسیب‌رسان روی آثار و اشیای تاریخی بتابد.

جبرئیل نوکنده، مدیرکل موزه‌ی ملی ایران، باستان‌شناس و مدیر سابق پایگاه جهانی گنبد قابوس، می‌گوید: «درست است، نورپردازی‌ها مشکل داشت و ما هم در جریان این قضیه قرار گرفتیم، تا حدودی تمهیداتی در این زمینه ایجاد شد اما به‌زودی اقداماتی برای خریداری نور از ایتالیا و استفاده از دانش آنها برای نورپردازی صحیح می‌کنیم.»

اما نورپردازی‌های آسیب‌رسان نقطه‌ی پایانی بر مشکلات این موزه نبود و حالا شاهد اتفاق بدتری هستیم، ظرف‌های شکسته‌ی سلجوقی؛ ظروفی که حالا هیچ عکسی از آنها در اختیار ما نیست و ما در جریان میزان آسیب به آنها نیستیم. از سوی دیگر خبرهای متفاوتی شنیده می‌شود درباره‌ی طولانی شدن این پروژه و اینکه پرونده‌ی آن حتی به سازمان بازرسی کل کشور نیز کشیده شده است.

نوکنده در این زمینه پاسخی نمی‌دهد اما می‌گوید که بیشتر این ویترین‌ها در زمان دولت قبلی (زمان ریاست‌جمهوری احمدی‌نژاد) ساخته شده بودند و ما همت کردیم و اشیا را آماده و سر جاهایشان گذاشتیم.

او البته ابعاد مختلف این قضیه را باز نمی‌کند. هرچند شنیده‌ها حاکی از آن است که این موزه، هنگام تحویل، خالی از ویترین و شیشه‌ها بوده است. حالا باید از ناظران میراث فرهنگی و سازمان بازرسی خواست که حقایق این ماجرا را بررسی کند. این‌ روزها مهم‌ترین دغدغه انتخاب رئیس سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی است.

موزه‌ی پربازدید خاکی

شکستن دو شیء تاریخی مسأله‌ای نیست که به‌راحتی بتوان از آن گذشت؛ اتفاقی که در غیاب موزه‌داران و در زمان سفر آنان به خارج از ایران رخ‌ داده است. هرچند کارشناسان موزه‌داری معتقدند که این اتفاقات در فضاهای موزه‌ای امری بعید نیست.

محمد حکمت، پژوهشگر دکتری موزه‌شناسی، بر این باور است که باید حفاظت پیشگیرانه از آثار صورت می‌گرفت، همان‌طور که برای بدن انسان می‌گویند پیشگیری بهتر از درمان است: «تاجایی‌که من می‌دانم هیچ کدام از موزه‌های ایران دارای حفاظت پیشگیرانه نیستند.»

بازدید از موزه‌ی اسلامی نشان می‌دهد که نه‌تنها کمترین حفاظت پیشگیرانه‌‌ای اجرا نمی‌شود، بلکه در این موزه‌ی دوطبقه، که تازگی راه افتاده، گرد و خاک زیادی نشسته است که البته، در برابر رسیدن به استانداردهای بین‌المللی حفاظت در موزه‌ی اسلامی، خواست کوچکی به شمار می‌رود. این موزه در روزهای معمولی بازدیدکننده‌های بسیاری دارد که بیشتر آنها گردشگران خارجی هستند؛ گردشگرانی که هزینه‌های بالایی برای دیدار از موزه‌ی ملی ایران پرداخت می‌کنند.

بااین‌حال، در برخی از ویترین‌ها جای دستمالی که با آن گردگیری انجام می‌شود باقی مانده و در تعداد زیادی از قفسه‌ها گرد و خاک زیادی نشسته است. دو یا سه ویترین تابلو معرفی اثر ندارند و دو گچبری نفیس بالای سر در یک محراب هم تنها با یک میله‌آهنی نگه داشته شده که افتادن آن با کوچک‌ترین لرزشی قطعی است.

نوکنده اما می‌گوید که باید به آینده امیدوار باشیم و برای موزه ملی ایران برنامه‌های زیادی دارد: «ما حتی بهسازی و بازسازی انبار موزه‌ی ملی را آغاز کرده‌ایم و اگر در سال جدید اعتبارات خوبی در اختیار ما قرار داده شود، شرایط بسیار مناسبی پیدا می‌کنیم.» او می‌گوید که موزه‌ی ایران در سال جدید، با پانزده میلیارد اعتبار، به استاندارد بالایی می‌رسد. استانداردی که قرار است در همه‌ی موزه‌های ایران اجرایی شود.

باید دید که آیا رئیس جدید سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی از حامیان موزه‌ی ملی ایران خواهد شد یا او هم تنها به افتتاح موزه‌ها فکر می‌کند و نه به تمهیداتی برای نگهداری و حفاظت آثار به‌نمایش درآمده در آنها. در حال حاضر مهم‌ترین مسأله منتشر شدن اطلاعات و عکس‌هایی‌ از این دو شیء قدیمی‌ است که جزئی از حق ملی مردم به شمار می‌روند.