مجله آفتاب

ارمنیان ایران هم‌زمان با ارامنه دیگر کشورها امروز مقابل سفارت ترکیه جمع شدند تا ۹۹ سال پس از واقعه ۲۴ آوریل از دولتمردان ترکیه بخواهند نسل‌کشی سال ۱۹۱۵ را به رسمیت بشناسند. مراسم امسال تفاوت‌هایی با سال‌های گذشته داشت. رجب طیب اردوغان، نخست‌وزیر ترکیه برای نخستین بار درباره‌ی این واقعه تاریخی ابراز تاسف کرده‌ است.
خیابان ویلای تهران در دو روز گذشته شلوغ‌تر از همیشه بود. کلیسای سرکیس مقدس امروز (چهارشنبه ۲۴ آوریل) وعده‌گاه زنان و مردان زیادی بود که می‌خواستند مثل هر سال با حضور در مقابل سفارت ترکیه، از دولت این کشور بخواهند اتفاق شب ۲۴ آوریل را بپذیرد. شب گذشته «رجب طیب اردوغان در اقدامی بی‌سابقه با قربانیان کشتار ارامنه در زمان جنگ جهانی اول و دوران امپراتوری عثمانی ابراز همدردی کرده و با غیرانسانی خواندن پیامدهای آن کشتارها به نوادگان قربانیان ادای تسلیت کرده است.» این خبر به نقل از بی‌بی‌سی جماعت معترض را کمی آرام‌تر از همیشه کرده. مردی که پوستر سرخ‌رنگ در دست دارد، می‌گوید: «ما خواستار به رسمیت شناختن این واقعه هستیم. دولت ترکیه باید به اشتباه دولت عثمانی اعتراف کند.»
۹۹ سال از آن تاریخ می‌گذرد، از اتفاقی که واژه نسل‌کشی را وارد کتاب حقوق کرد. ارمنیان هر سال با شاخه گل و عود و کندر در مراسم بزگداشت قربانیان شرکت می‌کنند. عکس‌ها و فیلم‌های بازمانده از اتفاق را می‌بینند تا به خود و دیگران یادآوری کنند در آن تاریخ چه بر نیاکانشان گذشته. سرکیسیان، زنی ۵۶ ساله‌است. او به خاطر می‌آورد که چند تن از نوادگان قربانیان در مراسم سال‌های گذشته حضور داشتند اما حالا دیگر در قید حیات نیستند.
در بروشوری که در دستان شرکت‌کنندگان است واقعه این‌گونه بازگو شده: «هنگامی که در تابستان ۱۹۱۴ دنیا در آتش جنگ جهانی اول می‌سوخت و توجه اروپاییان به رویدادهای جنگ معطوف شده بود، دولت وقت ترکیه فرصت مناسبی یافت تا مساله ارامنه را برای همیشه حل کند. برنامه انهدام کامل نژاد ارمنی، با مشارکت سه تن از دولتمردان عثمانی (از اعضای اصلی حزب اتحاد و ترقی که اندیشه‌های پان‌ترکیستی نژادپرستانه داشتند) طرح‌ریزی شد. ابتدا مردان بین ۱۵ تا ۵۰ ساله را به بهانه جبهه‌های جنگ فراخواندند. در روز ۲۴ آوریل، ۳۰۰ نفر از رهبران، روحانیون، اندیشمندان، نویسندگان و سیاستمداران ارمنی دستگیر شده، پس از انتقال به کشتارگاه به طرز فجیعی سلاخی شدند. این سرآغاز نسل‌کشی بود و پنج هزار نفر را در کوچه و خانه‌های استانبول به قتل رساندند.»
جنایت بی‌کیفر
سه‌شنبه شب دوم اردیبهشت، خیابان نوفل لوشاتو، یکی از خیابان‌های مرکزی تهران، مراسمی با عنوان «جنایت بی‌کیفر» برگزار شد. شرکت‌کنندگان در سالن مدور انجمن اجتماعی ارمنیان ایران نشسته به پرده چشم دوخته‌اند. موسسه‌ی تحقیق و ترجمه هور هر سال مستندات تازه‌ای درباره ۲۴ آوریل منتشر می‌کند. مستند «ندای وجدان» پخش می‌شود. داستان زنی در ترکیه که تا ۸۲ سالگی رازی را در دلش دفن کرده بود اما سرانجام روزی زبان باز کرد و به پسرش گفت که ارمنی است. احمد آکابای، روزنامه‌نگار انقلابی تا آن روز تصور نمی‌کرد ارمنی باشد. حالا خودش سوژه داستانی تراژیک شده بود. مادر که با برملا کردن راز کمی آرام گرفته بود یک هفته بعد برای همیشه خاموش شد. حالا احمد کابای رازی داشت که گفتنش آسان نبود. یازده سال با این داستان کلنجار رفت تا توانست داستانش را در کتابی برای همگان روایت کند. در سالیان دراز گذشته زندگی برای ارمنیان در ترکیه آسان نبوده است. خانواده احمد آکابای پس از جنگ جهانی آواره شدند و خود را به یک روستای علوی در جنوب شرقی ترکیه رساندند. بسیاری از پناهجویان هویت خود را پنهان کردند. مثل مادر احمد که سال‌ها با علویان عبادت کرد. علویان شاخه‌ای از مسلمانان شیعه هستند که بیشتر آنها در ترکیه و قلیلی هم در سوریه ساکنند.
روزنامه‌نگار دیگری در این فیلم از عموی مادرش می‌گوید که ارمنیان زیادی را کشته بود. این زن هم سرانجام رازش را عریان کرد. سخنرانان مجلس می‌گویند هنوز رازهای زیادی در دل‌ها مانده است.
شرکت‌کنندگان در سکوت به عکس‌های سیاه و سفید از وابستگان دورشان نگاه می‌کنند که آواره و زخمی در بیابان‌ها رها شده‌اند. ردیف جمجمه‌های یک‌شکل و کودکان پابرهنه، زنان خمیده و گرسنه و مردان زخمی.
روبرت بگلریان، نماینده ارمنیان اصفهان و جنوب کشور می‌گوید: «ما ارمنیان نه تنها خواهان به رسمیت شناختن بلکه در پی اجرای عدالت و جبران خسارت‌های ناشی از نسل‌کشی هستیم.»
به اعتقاد او نکته مهم این است که این واقعه با چه هدف و عمل انسانی صورت گرفته و تا امروز استمرار یافته است. سخنرانان به روایت تاریخ‌نگاران، پژوهشگران و نویسندگان و روشنفکران ترک مثل اورهان پاموک و الیف شافاک استناد می‌کنند. از سال ۱۳۸۶ (۲۰۰۷) تا کنون روز ۲۴ آوریل، روزی برای بزرگداشت هراند دینک، روزنامه‌نگار ارمنی هم هست. او سردبیر و ستون‌نویس هفته‌نامه‌‌ی دو زبانه‌ (ترکی ـ ارمنی) بود که در استانبول منتشر می‌شد. هراند دینک در مقالاتش درباره نسل‌کشی انتقاد‌های بسیاری به دولت داشت. او چند بار به زندان محکوم شد اما کشورش را ترک نکرد. او در آخرین شماره‌ی هفته‌نامه‌ی «آگوس»، در مورد حکم دادگاه نوشت: «می‌بینم که مثل یک کبوتر ترسیده‌ام، اما می‌دانم که مردمان این سرزمین کبوترها را دوست دارند… کبوترها حتی می‌توانند در شهرهای شلوغ زندگی کنند. پریشان و نگران، اما به یقین، آزاد.» روزنامه‌نگار ترکِ ارمنی‌تبار در دی ماه ۱۳۸۵ به ضرب گلوله‌‌ی نوجوان ۱۷ ساله‌ی ملی‌گرای افراطی در مقابل دفتر هفته‌نامه‌ی (Agos) به ضرب گلوله از پا درآمد.
گریکور آراکلیان سفیر جمهوری ارمنستان، یوناتن بیت کلیا، نماینده‌ی جامعه‌ی آشوری‌ها، اسفندیار اختیاری، نماینده زرتشتیان، لوریس چکناواریان و تعدادی از نمایندگان ارمنی و مسلمان در مجلس از حاضران هستند. گروه کر ماشتوتس به رهبری رازمیک اوهانیان جلو پرده می‌ایستند و قطعاتی از کومیتاس، موسیقی‌دان ارمنی و قطعه‌ی ایران ساخته لوریس چکناوریان و قطعه‌ای از گلنوش خالقی را اجرا می‌کنند.
درد مشترک
خبرگزاری‌های جهان سخنان تازه‌ی اردوغان را بی‌سابقه خوانده‌اند و تحلیل‌گران می‌گویند اظهار تاسف نخست‌وزیر ترکیه که برای نخستین بار از سوی یک رهبر سیاسی در این کشور عنوان می‌شود تاثیر مثبتی بر روابط دیپلماتیک آنکارا و ایروان می‌گذارد. اردوغان در بیانیه‌ای که به ۹ زبان ترجمه شده مصائب کشتار ارامنه را «درد مشترک» میان ترکیه و ارمنستان دانسته اما از کلمه‌ی «نسل‌کشی» برای آن کشتارهای جمعی استفاده نکرده است.
تالین بندری، به‌نمایندگی از هیأت مدیره‌ی موسسه‌ی هور می‌گوید: «جنایات و فجایعی که در سال ۱۹۱۵ بر سر ارمنیان آمد انگیزه‌ای شد که رافائل لمکینِ لهستانی واژه نسل‌کشی (Genocide) را ابداع و پس از سالیان طولانی در سال ۱۹۴۸ میلادی به تصویب سازمان ملل برساند. اما این جنایت تا به امروز بی‌کیفر مانده و امروز در آستانه صدمین سالگرد این جنایت، ارمنیان جهان مستحکم‌تر از همیشه خواهان احقاق حقوق حقه خود و عذرخواهی رسمی دولت ترکیه هستند.»
ترکیه مدعی است اقوام ترک هم در خلال درگیری‌های اقوام ترک و ارمنی قربانی داده‌اند. اردوغان گفته با وجود تلخی آن وقایع، دولت ارمنستان نباید از این موضوع به عنوان بهانه‌‎ای برای خصومت با ترکیه استفاده کند و آن را به دستاویزی سیاسی برای تعارض میان دو کشور تبدیل کند. ارمنستان هنوز به سخنان نخست‌وزیر ترکیه پاسخ نداده است. ایروان آماده برگزاری مراسم صدمین سالگرد کشتار است.
نماینده‌ی هیأت مدیره‌ی موسسه‌ی هور معتقد است وجود شواهد و مدارک انکارناپذیر تاریخی و تلاش ارمنیان جهان، باعث شناسایی و محکومیت نسل‌کشی ارمنیان در پارلمان‌ کشورهای مختلف شده: «اگر امروز شاهد جنایات جدیدی از سوی دولت‌های جنایت‌کار هستیم، ثمره سکوت و عدم مجازات جنایات پیشینیان است.»
او سخنانش را با تکرار جملات حسن روحانی در اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متحد درباره‌ی «ارائه‌ی طرح جهان علیه خشونت و افراطی‌گری» پایان می‌دهد: «جهان ما جهانی پر از بیم و امید است. بیم جنگ و مناسبات خصومت‌آمیز منطقه‌ای و جهانی؛ بیم رویارویی هویت‌های مرگبار مذهبی، قومی و ملی؛ بیم نهادینه شدن خشونت و افراطی‌گری، بیم فقر و تبعیض خردکننده، بیم تباهی و نابودی منابع حیاتی، بیم بی‌توجهی به کرامت و حقوق انسان و بیم غفلت از اخلاق.»
تجمع کنندگان با آخرین شعارها در محکومیت کشتار، چهارراه استانبول را ترک می‌کنند. آرتین بابایانس یکی از اعضای هماهنگ‌کننده‌ی مراسم بیش از سخنان اردوغان به هماهنگی نیروی انتظامی و همراهی ماموران راهنمایی و رانندگی در برگزاری تجمع توجه دارد: «امسال مراسم خیلی خوب برگزار شد.»

عکس‌ها از صبا طاهریان