مجله آفتاب

چرا اخبار کشف زیرخاکی‌ در سال‌های گذشته کمتر از سازمان میراث فرهنگی به گوش می‌رسید و حالا مدام خبرهایی از کشف و توقیف به گوش می‌رسد؟ برای پاسخ به این سؤال می‌‌توان سری به آمار کشفیات یگان حفاظت سازمان میراث فرهنگی زد. البته این اقدام چندان نتیجه‌ای ندارد، چون آمار دقیقی از کشفیات اشیاء عتیقه وجود ندارد، اطلاعات و خبرهای زیادی هم از سوی یگان حفاظت سازمان میراث فرهنگی منتشر نشده است. بررسی خبرهای منتشر شده در رسانه‌ از ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۲ نشان می‌دهد که یگان حفاظت به‌طور متوسط در هر سال بیشتر از دو یا سه مورد کشفیات اشیاء عتیقه نداشته یا حتی در سال‌هایی اصلاً خبری از این کشفیات نیست. اتفاقی که این روزها با اعلام تعداد قابل توجهی کشفیات به‌خصوص در تهران تعجب‌برانگیز می‌شود، وقتی که فرمانده یگان حفاظت میراث فرهنگی تهران از رشد صددرصدی این کشفیات خبر می‌دهد. با توجه به این رشد ناگهانی سؤالات متعددی ایجاد می‌شود، مثل اینکه آیا در سال‌های اخیر قاچاقچیان اشیاء عتیقه فعال‌تر شده‌اند؟ یا اینکه در گذشته برخورد با قاچاقچیان چندان در اولویت نبوده است؟ یا در دوره‌ای اصلاً قاچاق اشیاء عتیقه در ایران انجام نمی‌شده است؟

پیگیری‌های «شبکه آفتاب» از یگان حفاظت اداره‌ی میراث فرهنگی استان تهران حکایت از آن دارد که در سال‌های ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۳، کشفیات محدودی در هر سال از سوی یگان حفاظت انجام شده اما هرگز رسانه‌ای نشده است. حسن قسمتی، فرمانده یگان حفاظت اداره‌ی میراث فرهنگی تهران می‌گوید: «آمارهای منسجم، دقیق و منظمی از سال‌های قبل از حضور من در یگان حفاظت میراث فرهنگی تهران وجود ندارد. بااین‌حال بعد از سؤال‌های متعدد در این زمینه دستور تهیه‌ی آماری از ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۳ را دادم. این آمارها نشان می‌دهد که میزان کشفیات در این شش ماه با کشفیات سال‌های قبل مقایسه‌شدنی نیست.» او نموداری هم در زمینه نشان می‌دهد.

 

سال	تعداد عملیات	اشیاء کشف‌شده	فلزیاب کشف‌شده	شرح
۸۷	۲۷	۵۳۱	۷	۱۷۰ برخورد با سایت‌های غیرمجاز
۸۸	۲۵	۹۵۳	۱۳	۲۰۰ برخورد با سایت‌های غیرمجاز
۸۹	۹	۹۷۱	۳۹	۲۴۰ برخورد با سایت‌های غیرمجاز
۹۰	۱۷	۲۹۶	۷	۱۷۰ مورد برخورد با سایت‌های غیر مجاز
۹۱	۱۳	۳۴۱	۱۵	برخورد با ۳۰ سایت
۹۲	۱۹	۱۵۲۵	۳	۶۰ برخورد حقوقی غیرقانونی

 

 

این در حالی است که بر اساس گفته‌های همین رئیس که شش ماه از دوران تصدی‌اش بر یگان حفاظت اداره‌ی میراث فرهنگی می‌گذرد، کشفیات اخیر یعنی در ۱۳۹۳ همه نشان از کشف اشیاء عتیقه زیرخاکی بوده که تقلبی نبوده است.

«حسن قره‌خانی»، کارشناس اموال فرهنگی میراث فرهنگی تهران که ۴۱ سال در این حوزه کار کرده، می‌گوید: «اگر منطقی به این موضوع نگاه کنیم، قاچاق اشیاء عتیقه باید در حال حاضر کمتر هم شده باشد.»

او برای اثبات این ادعایش چند دلیل هم می‌آورد: «روند کشفیات اشیاء عتیقه از ۱۳۷۵ یک آهنگ داشته و تخلفات در این زمینه کم و کمتر شده است به این دلیل که آیین‌نامه‌های جدید تصویب و باعث شفاف‌‌سازی کشفیات اشیاء عتیقه شده است. آموزش عمومی به‌خصوص در گمرکات انجام شده و یگان حفاظت حضور پررنگی پیدا کرد و از طرفی معاملات اشیای عتیقه به دلیل زیاد شدن هزاران شیء تقلبی چندان سودی ندارد. این سه دلیل را اگر کنار هم بگذاریم به این نتیجه می‌رسیم که این روزها قاچاق اشیاء عتیقه چندان به نفع سوداگران آن نیست.»

اگر دلایلی که قره‌خانی از آن یاد می‌کند درست باشد، بنابراین باید میزان کشفیات میراث فرهنگی تهران، که به دلیل پایتخت بودن معمولاً محل تمرکز دادوستد در این زمینه است، کمتر از قبل بشود؛ در حالی که آمارها حکایت از ماجرای دیگری دارد.

سرهنگ قسمتی دلیل بروز این اتفاق را نبود فرمانده در سال‌های گذشته در یگان حفاظت میراث فرهنگی تهران می‌داند و می‌گوید که این یگان در سال‌های گذشته دارای سرپرست بوده و به نظر می‌رسد که این امر تأثیر جدی در روند کشفیات داشته است.

او که در سال‌های گذشته در یگان حفاظت سازمان دیگری، که نامش را نمی‌برد، فعالیت می‌کرده، در برابر بسیاری از سؤالات سکوت می‌کند و می‌گوید که از وضعیت سازمان میراث فرهنگی در سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۳ بی‌اطلاع بوده است و نمی‌داند یگان حفاظت در سال‌های گذشته چه جایگاه و ارج‌وقربی نزد مسؤولان ارشد سازمان میراث فرهنگی داشته و چگونه عمل می‌کرده است.

تقلب در اشیاء عتیقه

«من قویاً می‌گویم که قاچاق اشیاء عتیقه کمتر شده، چرا که از ۱۳۷۵ به این طرف جعل و تقلب در آثار هنری رو به فزونی بوده است. در سراسر ۱۳۸۰ تقلبی‌ها آن‌قدر زیاد می‌شوند که بسیاری از افرادی که فکر می‌کردند با قاچاق اشیاء عتیقه می‌توانند به آب و نانی برسند، ناامید شدند. این روزها تقلب در آثار عتیقه بیداد می‌کند. هزاران قطعه شیء تقلبی توقیف شده است. بنابراین این اشیاء در حال تولید هستند. مگر اینکه بگوییم حفاری‌های غیرمجاز زیاد شده است. در صورتی‌که در چند سال گذشته با حضور انجمن‌های دوستدار میراث فرهنگی و نگاه‌های مردمی، آمار حفاری‌های غیرمجاز کم شده است.» قره‌خانی اینها را می‌گوید تا باز هم تأکید کند که در حال حاضر میزان قاچاق اشیای زیرخاکی کم شده است.

کشفیاتِ شش ماه گذشته اما این قاعده‌ی منطقی را به هم می‌ریزد. فرمانده یگان حفاظت میراث فرهنگی می‌گوید که از فروردین ۱۳۹۳، پنج عملیات کشف آثار داشته‌ایم که سه عملیات آن در خیابان دماوند، فرمانیه و خیابان کرمان و در شهریور به‌ترتیب منجر به کشف ۱۴، ۱۸۰۹ و ۲۴۱ اثر تاریخی شد. مهم‌ترین عملیات در تاریخ بیست‌وپنجم شهریور بود که همراه با رئیس پلیس تهران صورت گرفت. در این عملیات یک زن و مرد دستگیر شدند‌.»

این آمار همچنان با کشفیات دیگری که از سوی یگان حفاظت میراث فرهنگی تهران انجام می‌شود، ادامه دارد. به نظر می‌رسد سرهنگ محمد کربلایی، فرمانده کل یگان حفاظت سازمان میراث فرهنگی هم، که از زمان ریاست محمدشریف ملک‌زاده به سازمان میراث فرهنگی آمده، این روزها این کشفیات را به فال نیک گرفته و حتی خبر از جذب چهار هزار نیروی یگان حفاظت به سازمان میراث فرهنگی می‌دهد. به نظر می‌رسد که نیروی یگان حفاظت جانی تازه گرفته است، هرچند هیچ‌کدام از مسؤولان این یگان صحه‌ای بر این ماجرا نمی‌گذارند.

این در حالی است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل سازمان میراث فرهنگی در ۱۳۶۴ این سازمان موظف به مبارزه‌ی جدی با عوامل تخریب و قاچاق اموال فرهنگی شد. با پیروزی انقلاب اسلامی و کاهش نیروها و تشکیل نیروی انتظامی و در اجرای تبصره ذیل ماده یک قانون تشکیل نیرو، مقرر شد همه نیرو‌های گارد در نیروی انتظامی ادغام شوند، به دلیل افزایش جرایم و تجاوز به آثار تاریخی و فرهنگی و عملیات نیروهای انقلابی وزارت اطلاعات در ۱۳۶۸ و دستگیری تعداد زیادی از مجرمان، که به انحای مختلف در امر خروج اموال فرهنگی همکاری داشتند، فکر تشکیل پاسداران میراث فرهنگی را در ذهن مسؤولان سازمان میراث فرهنگی قوت بخشید. نتایج بازدیدهای مسؤولان نظام و تأکید شورای عالی امنیت ملی منجر به تصویب دستورالعمل دوازده‌ماده‌ای از سوی این شورا شد. بدین منظور مدیریت پاسداران میراث فرهنگی کشور در آذر ۱۳۷۳، پس از موافقت مقام معظم رهبری، با هدف پیش‌بینی و هدایت اقدامات پیشگیرانه از تجاوز و تخریب به آثار فرهنگی و تاریخی کشور و حفاظت بهینه از موزه‌ها، ابنیه‌ی تاریخی و تپه‌های باستانی کشور تشکیل و شروع به فعالیت کرد. تا اینکه سرانجام با عنایت به دستورالعمل تشکیل یگان‌های حفاظت در بخش کشوری که ستاد کل نیروهای مسلح تهیه کرده و به تصویب مقام معظم رهبری رسانده بود، دستورالعمل تشکیل یگان حفاظت سازمان میراث فرهنگی در ۱۳۸۳ به‌صورت آزمایشی به مدت سه سال به تصویب ستاد کل نیروهای مسلح رسید و پس از طی دوره آزمایشی که از ۲۸ فروردین ۱۳۸۳ آغاز شده بود، ستاد کل نیروهای مسلح دستورالعمل نهایی را در ۲۵ مهر ۸۸ به سازمان ابلاغ کرد.

حالا قره‌خانی، کارشناس اموال فرهنگی، می‌گوید که سازمان میراث فرهنگی کشور از بابت تراکم و کثرت اموال فرهنگیِ بازیافته دچار بحران است. برای اینکه اموال فرهنگی بازیافته از حفاری علمی به دست نیامده و از خریدوفروش غیرمجاز و از ترانزیت به دست آمده‌اند و اینها معمولاً اشیاء تقلبی هستند. این اشیاء بازیافتی‌اند و هویت ندارند. معلوم نیست حفاری آنها در کجا انجام شده و در چه تاریخی به دست آمده‌اند.

او از وجود یک میلیون شیء عتیقه خبر می‌دهد که یگان حفاظت سازمان میراث فرهنگی طی سی سال گذشته به دست آورده است؛ اشیایی که هیچ سامانی ندارند و در انبارهای سازمان میراث فرهنگی و موزه‌ی ملی در حال خاک خوردن هستند.

حالا این یک میلیون اشیای زیرخاکی و تقلبی روی دست سازمان میراث فرهنگی مانده و مایه‌ی عذاب شده است. معلوم نیست که اگر عملیات کشف مانند شش ماه اخیر فعال بود چقدر بیشتر از اینها می‌توانست انبارها را شلوغ کند! با این حساب باز سؤالات بر جای خود باقی می‌ماند. در سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۲ آیا قاچاق اشیاء عتیقه انجام نمی‌شده است، یا اینکه این سال‌ها سال‌های طلایی برای قاچاقچیان بوده است؟ فرمانده یگان حفاظت اداره‌ی میراث فرهنگی تهران می‌گوید که نمی‌تواند به هیچ کدام از این سؤال‌ها پاسخ بدهد.