چندی پیش مدیرکل ادارهی موزه‌های کشور اعلام کرده بود که نزدیک یکصد شیء پیش از تاریخ برای برگزاری نمایشگاهی در آلمان راهی این کشور می‌شود، اما این مدیرکل حالا، چند ماه مانده به برگزاری این نمایشگاه، در گفت‌وگویی با «شبکه آفتاب» از سفر سیصد تا چهارصد شیء خبر می‌دهد: «هنوز تعداد اشیائی که قرار است به این نمایشگاه فرستاده شوند معلوم نیست اما به احتمال زیاد نزدیک سیصد تا چهارصد شیء پیش از تاریخ خواهد بود.» محمد‌رضا کارگر هدف از برگزاری این نمایشگاه را آشنایی سایر کشورها با فرهنگ و هنر مردم ایران عنوان می‌کند: «ما با برگزاری این نمایشگاه برای ایران خاطرخواه جمع می‌کنیم.» بسیاری کارشناسان و دوستداران میراث‌فرهنگی می‌گویند که مشکلی با هدف و برگزاری این‌گونه نمایشگاه‌ها نداریم اما این کار یک شرط دارد و آن طی کردن روند قانونی فرستادن آثار به خارج از کشور است یعنی ماده‌ی قانونی ۲۱ البته وقتی کارگر می‌گوید ما قانونی عمل می‌کنیم منظورش عمل به تبصرهی این ماده‌ی قانونی است.
تکرار مشکل موزه‌ی هنرهای معاصر
پیش از این منع سفر آثار گنجینه‌ی هنرهای معاصر ایران به آلمان و چند کشور دیگر با چالش‌های بسیار روبه‌رو و در نهایت منتفی شد، اما اکنون وزیر جدید ارشاد خبر از فرستادن اشیای باستانی ایران به آلمان می‌دهد. اگرچه برگزاری نمایشگاه در سایر کشورها به دلیل تبادل فرهنگی و اطلاعاتی میان موزه‌ها مورد تأیید بسیاری از کارشناسان و دوستداران میراث‌فرهنگی است، مشکلی که آنها مطرح می‌کنند مشابه مسأله‌ی موزه‌ی هنرهای معاصر است، یعنی روند خروج و بازگشت اشیا طبق قانون.
قانون در این باره چه می‌گوید؟ طبق ماده‌ی ۲۱ آیین‌نامه‌ی اموال فرهنگی، هنری و تاریخی مصوب ۱۳۸۱، «خروج موقت اموال فرهنگی، تاریخی و هنری درجهیک مشمول این آیین‌نامه، برای شرکت در نمایشگاه‌های خارج از کشور، پس از تأیید سازمان میراث فرهنگی کشور به تصویب هیأت‌وزیران خواهد رسید. (سپس در صورت تصویب هیأت‌وزیران به مجلس ارسال می‌شود و در صورت تصویب مجلس، شورای نگهبان نظر نهایی را خواهد داد.)
کارگر اما اعتقاد دارد: «این ماده‌ی قانونی یک تبصره دارد و مسؤولان موزه بر اساس آن تبصره عمل می‌کنند و یک‌سری از این قوانین تشریفاتی است. ما طبق تبصرهی این ماده‌ی قانونی عمل می‌کنیم. طبق این تبصره تمامی آثار درجه‌ی یک، تا قبل از اجرایی شدن برای انتقال به خارج از کشور، درجهدو محسوب می‌شوند و تنها امضای رئیس سازمان میراث‌فرهنگی، که معاون رئیس‌جمهور است، برای فرستادن این اشیا به خارج از کشور کافی است.»
تبصرهی این ماده‌ی ۲۱ قانونی می‌گوید: خروج موقت اموال تاریخی، فرهنگی و هنری درجهدو و سه با موافقت سازمان میراث فرهنگی کشور انجام خواهد شد.»
حال این سؤال پیش می‌آید که آیا آثاری که قرار است فرستاده شوند، درجه‌ی یک هستند یا دو؟ کارگر در بخشی از صحبت‌هایش، دربارهی اشیایی که قرار است به این نمایشگاه فرستاده شوند، می‌گوید: «اشیای تاریخی و باستانی درجهبندی ندارد. همه‌ی اشیا طبق شورای کارشناسی انتخاب و طبق قانون به تأیید ریاست سازمان میراث‌فرهنگی می‌رسد.»
بررسی نمایشگاه‌هایی که تا امروز برگزار شده از جمله نمایشگاه «شیر و گاو در هنر ایران باستان»، که پس از حدود پنج ماه نمایش در موزه‌ی ملی شهر آکویی له‌یای ایتالیا به ایران بازگشت، نشان می‌دهد بهترین آثار ایران هستند، بااین‌حال برگزاری این نمایشگاه به تصویب هیأت دولت نرسیده است.
قانون دل‌بخواهی نیست
مهدی رهبر، باستان‌شناس، پیش‌تر به خبرگزاری ایسنا دربارهی برگزاری این نمایشگاه‌ها هشدار داده بود: «نمایش آثار تاریخی نفیس در نمایشگاه‌های خارجی در کشورهای دیگر نوعی سرافکندگی است؛ مسؤولان به‌جای اینکه گردشگر را به کشور جذب کنند، آثار فرهنگی را به کشورهای دیگر می‌برند که این امر تبعات ناخوشایندی در پی دارد. اکنون در شرایطی آثار منحصربه‌فرد خود را به خارج از کشور می‌بریم که تنها دلخوشی مسؤولان این است که اگر اتفاق ناگواری مانند سقوط هواپیما، دزدی یا جنگ بیفتد، این اشیا بیمه هستند؛ آیا پول می‌تواند جوابگوی هنر ایران باشد؟»
اما مدیرکل ادارهی موزه‌ها دراین‌باره نظری مغایر دارد: «این نمایشگاه‌ها می‌تواند در جلب توریست بسیار تأثیرگذار باشد. وقتی مردم کشورهای دیگر آثار ما را ببینند و برایشان ارزشمند باشد، تشویق می‌شوند به ایران سفر کنند. برآورد برگزاری نمایشگاه‌های خارجی این را به ما ثابت کرده است.»
نظرها دربارهی برگزاری این نمایشگاه‌ها متفاوت است. اسماعیل یغمایی، باستان‌شناس باسابقه‌ای که چندین سال در ادارهی موزه‌ها فعالیت کرده، می‌گوید: «برگزاری نمایشگاه برای شناخت ایران و معرفی تاریخ ایران به بیگانگان بسیار پسندیده و شایسته است. هیچ‌کس نمی‌تواند منکر ارزش این‌گونه نمایشگاه‌ها باشد. چه قبل و چه بعد از انقلاب این اتفاق بارها افتاده. در دوره‌های مختلف نمایشگاه‌های متعددی برگزار شده است.»
روند معمول برگزاری این نمایشگاه‌ها چیست؟ «همه‌چیز در مورد برگزاری این دست نمایشگاه‌ها روشن است. در سال‌های خیلی پیش به آنها پرداخته شده و چارچوب مشخص و معین دارند. از قدیم به موجب قانون عتیقات این‌گونه بوده که هنگامی که اشیای باستانی بخواهند از ایران خارج شوند و در کشور دیگری به نمایش گذاشته شوند، موضوع باید به تصویب هیأت دولت برسد که این اشیا به خارج از کشور بروند یا خیر. برگزاری نمایشگاه بیرون از این چارچوب درست نیست.»
نظر آقای کارگر اما این است که اگر فهرست این اشیا به امضای رئیس سازمان میراث‌فرهنگی برسد کافی است، یغمایی می‌گوید: «در واقع روند معمول این است که رئیس میراث‌فرهنگی هم می‌تواند به رئیس جمهور نامه بنویسد و تقاضا کند که این مسأله در هیأت دولت مطرح بشود و مجوز را بگیرند. این اشیا حتماً باید بیمه شوند. باید در بسته‌بندی‌های مناسب و با چند نفر مراقب به آنجا فرستاده شود. پس از برگزاری نمایشگاه همان باستان‌شناسانی که مدرک کارشناسی اموال فرهنگی دارند درست یا بدلی بودن آنها را تأیید می‌کنند. این روند کلی و قانونی برپایی نمایشگاه در خارج از ایران است.»
امید غنمی، مدیرکل سابق حقوقی و املاک سازمان میراث‌فرهنگی، هم دربارهی روند قانونی فرستادن اشیای تاریخی به نمایشگاه‌های خارج از کشور می‌گوید: «در این زمینه آیین‌نامه‌ی مشخصی وجود دارد و موارد قانونی عنوان شده است. بنابر این قانون، فرستادن اشیای نفیس ممنوع است و فرستادن اشیای درجهیک با امضای هیأت‌وزیران امکان دارد و برای اشیای درجهدو و سه رئیس سازمان میراث‌فرهنگی تصمیم می‌گیرد.»
درجهبندی این اشیا را چه اشخاصی تعیین می‌کنند؟ غنمی توضیح می‌دهد: «کمیته‌ای متشکل از کارشناسان اموال فرهنگی باید تشکیل شود. این افراد باید به تأیید رئیس سازمان میراث‌فرهنگی برسند. اما مسأله این است که شاخص‌های مشخصی برای تعیین اشیای درجهیک و دو وجود ندارد و این مشکل قانونی ماست و باعث می‌شود افراد سلیقه‌ای عمل کنند.»
غنمی اعتقاد دارد که در قوانین میراث‌فرهنگی خلأ‌های زیادی وجود دارد و ما باید به سمتی برویم که این موارد حقوقی را برطرف کنیم.
بااین‌حال گفته می‌شود این آثار شامل تبصرهی ماده ۲۱ می‌شوند. یغمایی دراین‌باره توضیح می‌دهد: «من فکر نمی‌کنم مسؤولان موزه‌های انگلستان و آلمان این اندازه نادان باشند که هزینه‌ی بیمه و نمایشگاه را بپردازند و اشیای درجهدو و سه را به‌نمایش بگذارند. هزینه‌ی بیمه و بسته‌بندی اشیا بسیار سنگین است. چرا باید اشیای دو و سه را ببرند؟ ارزش این اشیا را باید باستان‌شناسانی مشخص بکنند که دوره‌ی رسمی وزارت دادگستری را دیده‌اند.»
سنجاق لرستان کجاست؟
یکی از مواردی که دوستداران میراث‌فرهنگی مطرح می‌کنند اعلام شدن فهرست آثاری است که به این نمایشگاه فرستاده می‌شود. مدیر ادارهی کل موزه‌ها می‌گوید: «فهرست این اشیا را به سازمان‌هایی که باید بفرستیم می‌فرستیم. از طرفی کاتالوگ این اشیا هم منتشر می‌شود.»
یغمایی اعتقاد دارد که باید نام نهادهایی که قرار است این آثار را تأیید کنند مشخص شود: «هیچ سازمان و ادارهی دولتی جز سازمان میراث‌فرهنگی متولی و مسؤول این اشیا نیست و هر امضایی زیر ورقه‌ی قبول ارسال این اشیا، جز رئیس‌جمهور و هیأت دولت، غیرقانونی است.»
از طرف دیگر بحث بیمه‌ی آثار نیز بسیار مهم است. کارگر می‌گوید که در این مورد هیچ‌گونه نگرانی وجود ندارد و همه‌ی آثار به بهترین شکل بیمه می‌شوند. البته در این نمایشگاه‌ها احتمال خطا هم وجود دارد که از آن گریزی نیست. برای مثال نمی‌توانید از خانه خارج نشوید به این بهانه که خانه‌تان ایمن‌ترین جای دنیاست.
بااین‌حال، بسیاری از دوستداران میراث‌فرهنگی دل خوشی از برگزاری این نمایشگاه‌ها ندارند و برای نمونه به گم شدن سنجاق مفرغی لرستان در نمایشگاه هفت‌هزار سال هنر ایران اشاره می‌کنند.
کارگر در ۱۳۸۴ در کنفرانسی خبری دربارهی این اتفاق صحبت کرده که در خبرگزاری ایسنا منتشر شده است. او در پاسخ به خبرنگاری که در این مورد از او سؤال کرده بود پاسخ داد: «احتمال سرقت همیشه وجود دارد و حتی این مسائل برای موزه‌ی لوور نیز اتفاق می‌افتد. به‌هرحال برپایی نمایشگاه‌ها نوعی تعامل با موزه‌های دیگر است. حق بیمه‌ی این سنجاق پنج‌هزار یورو بوده است که به دولت ایران پرداخت شده؛ درحالی‌که این سنجاق در حراجی‌های لندن به مبلغ ۲۵۰۰ یورو خرید و فروش می‌شود. در ضمن این سنجاق کم‌ارزش‌ترین شیء است که در نمایشگاه هفت هزار سال هنر ایران وجود داشته و همانند آن را در مجموعه‌های دیگر در کشور داریم. هر موزه‌ای تلاش می‌کند کوچک‌ترین لطمه‌ای به اشیای خودش و اشیای امانتی وارد نشود. در مورد سنجاق نیز وکیل گرفته‌ایم و هم‌اکنون پرونده در قسمت قضایی کشور بلژیک در حال بررسی است و امیدواریم که به‌زودی این شیء پیدا و بازگردانده شود.»
از کارگر پرسیدیم که آیا سنجاق مفرغی لرستان، که از نمایشگاه هفت هزار سال هنر ایران گم شده بود، به ایران بازگردانده شد؟ و پاسخ صریح او این است: «بله این سنجاق به ایران بازگردانده شده است.»
* شرح عکس: نمایی از نمایشگاه «شیر و گاو در هنر ایران باستان» در موزه‌ی ملی «آکویی له یا»
