یونسکو امسال هم هشت شهر ادبی جهان را انتخاب کرد؛ منچستر (بریتانیا)، دوربان (افریقای جنوبی)، کبک (کانادا)، لیلهامر (نروژ)، اوترخت (هلند)، سیاتل (امریکا)، میلان (ایتالیا) و بوچیون (کره‌ی جنوبی).
انتخاب پایتخت‌های ادبی از سال ۲۰۰۴ در کنار انتخاب پایتخت‌های کتاب از سال ۲۰۰۱ از عمده‌ترین برنامه‌های سازمان یونسکو برای ارتقا و رشد فرهنگ و مطالعه است. ایران طی چند سال اخیر تلاش‌هایی برای کسب هر دو این عنوان‌ها کرده، اما شیراز به فهرست شهرهای ادبی راه نیافت و تهران هم، در دورخیز برای کسب عنوان پایتخت کتاب در سال‌های ۲۰۰۶ و ۲۰۱۱، ناکام ماند. هرچند شیراز از سوی یونسکو به دلیل داشتن مقبره‌ی شاعرانی همچون سعدی و حافظ شایسته‌ی توجه شناخته شد، اما برگزاری کنگره‌ی شاعران انقلاب در دی‌ماه ۹۵ هم کمکی به نزدیک شدن به عنوان پایتخت ادبی نکرد. چندی پس از انتخاب ملبورن برای پایتختی ادبی، در سالی که شیراز هم برای نامزدی اقدام کرده بود، بسیاری این درخواست را به منزله‌ی پذیرفته شدن و کسب این عنوان جا زدند و کار به جایی رسید که یونسکو اعتراض کرد و رئیس بنیاد فارس‌شناسی وقت در نامه‌ای کتبی از همه خواست از لفظ «شیراز، پایتخت ادبی جهان» استفاده نشود، چون یونسکو این عنوان را به ایران اعطا نکرده بود و همان سال ملبورن بود که انتخاب شد.
یونسکو در چند سال اخیر بیش از ۱۸۰ شهر را برای پایتختی ادبی انتخاب کرده است. شهرهایی که در آنها ادبیات فولکلور ارج نهاده می‌شوند و حضور شعر در زندگی روزمره جاری است. همچنین ادبیات جهانی، ناشران فعال و مراکز فرهنگی دارد و از پیشینه‌ی ادبی برخوردار است. شیراز، با ادبیات فولکلورش، روح جاری شعر و به‌واسطه‌ی وجود آرامگاه شاعرانی چون سعدی و حافظ بسترهای قدیمی را در خود داشت. بنیادهای فرهنگی همچون بنیاد حافظ و سعدی و بنیاد فارس‌شناسی همگی می‌توانستند به‌مدد این شهر بیایند، بااین‌حال شاخصه‌های اثرگذار دیگری همچون حضور فعال ناشران و کتابفروشی‌ها، که در این سال‌ها در شیراز آسیب دیده‌اند، سبب شد شیراز این رقابت را واگذار کند. ملبورن در همان سال بودجه‌ای ده‌میلیون‌دلاری برای حمایت از شاعران و نویسندگان جوان اختصاص داد که تأثیر بسیاری در کسب این عنوان داشت.
اما تهران هم در دورخیزی که برای کسب عنوان پایتخت کتاب جهان برداشت ناموفق ماند. ۲۰۰۶ و ۲۰۱۱ سال‌های ناکامی ایران در برابر کشورهای ایتالیا (تورین، ۲۰۰۶) و آرژانتین (بوئنوس آیرس، ۲۰۱۱) بود. هرچند یونسکو در انتخاب پایتخت کتاب بیش از هر چیز به برنامه‌های توسعه‌دهنده و فرهنگ‌ساز توجه می‌کند تا اینکه امکانات موجود را در نظر بگیرد. در ۲۰۱۷ شهر کوناکری، پایتخت گینه، عنوان پایتخت کتاب را به‌دست آورد. دلیل اصلی این انتخاب بالا بودن شاخص کتابخوانی در گینه نبود؛ در ۲۰۱۵ دولت گینه طی آماری اعلام کرده بود که از هر صد ساکن کوناکری تنها یک نفر در عمرش روزنامه یا مجله خریده است. اما دولت گینه در سال‌های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ با حمایت سازمان‌های بین‌المللی سرمایه‌گذاری چشمگیری در صنعت کتاب و افزایش سوادآموزی و ترویج مطالعه میان دانش‌آموزان مدارس داشت و همین سبب شد عنوان پایتخت کتاب جهان را از آن خود کند. هر سال سازمان متحد (یونسکو) و سه نهاد بین‌المللی اتحادیه‌ی بین‌المللی ناشران (IPA)، فدراسیون بین‌المللی کتابفروشان (IBF) و فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابخانه‌ای (IFLA) از میان شهرهای مختلفی که نامزدی خود را اعلام کرده‌اند، پایتخت جهانی کتاب را برای مدت یک سال انتخاب می‌کنند. در بازه‌ای دوازده‌ماهه پایتخت کتاب جهان از توجه و حمایت این نهادها در زمینه‌ی گسترش فرهنگ کتابخوانی بهره‌مند می‌شود.
این حمایت‌ها تا جایی پیش می‌رود که جشنواره‌های ادبی باسابقه‌ای همچون جشنواره‌ی ادبی ولز و ادینبورگ بارها در کشورهایی که این میزبانی را کسب کرده برنامه‌های تأثیرگذار و گسترده‌ای با مشارکت دست‌اندرکاران پایتخت کتاب آن سال برگزار کرده‌اند. برای مثال در ۲۰۰۷ بسیاری از نویسندگان سرشناس با حمایت این دو جشنواره به بوگوتا در کلمبیا رفتند و جشنواره‌ی بوگوتا ۳۹ را برگزار کردند. جشنواره‌ای که به دلیل موفقیتش در سال‌های بعد در بیروت با عنوان بیروت ۳۹ نیز برگزار شد. در این جشنواره ۳۹ نویسنده‌ی مطرح انتخاب می‌شوند و آثارشان برای مدت یک سال در آن شهر ترویج می‌شود.
بااین‌همه تهران بعد از دو دوره ناکامی دیگر به نامزدی برای کسب این عنوان فکر هم نمی‌کند. در ۱۳۸۳، سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران سودای نامزدی برای پایتخت کتاب جهان را داشت. همان سال رسول جعفریان، رئیس وقت کتابخانه‌ی مجلس، گفته بود: «۹۵ درصد از مردم ایران کتاب نمی‌خوانند و همین تیراژ کتاب نشانی از این مسأله است.» در معیارهای سازمان یونسکو، مشخص بودن سرانه‌ی مطالعه بر اساس تحقیقات علمی و برنامه‌های مدون برای افزایش آن، تعداد کتابفروشی‌ها و کتابخانه‌های عمومی، آزادی عمل و آزادی بیان، رعایت قانون کپی رایت و حقوق مؤلفان خارجی از جمله شاخصه‌های مورد توجه است. شاخصه‌هایی که تهران در ویترین عمومی فرهنگی‌اش برای داشتن هر کدام از آنها با چالش‌های اساسی مواجه است. تعداد کتابفروشی‌های تهران، پایتخت ایران، باتوجه‌به جمعیتش هنوز از عدد هزار باب هم بالاتر نرفته است و درعین‌حال اختلاف‌نظرهای بسیاری بر سر مطالعه‌ی هشت‌دقیقه‌ای یا بیست‌دقیقه‌ای باقی است و رعایت نکردن قانون کپی رایت نیز بازار کتاب خارجی را بدل به ملغمه‌ای عجیب کرده است. امسال در جریان برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت، رئیس اتحادیه‌ی بین‌المللی ناشران با حیرت و ناراحتی از وضعیت ترجمه و رعایت نکردن حقوق نویسندگان خارجی در ایران یاد کرد. با این‌همه به نظر می‌رسد طرح‌هایی همچون جشنواره‌های فصلی کتاب، باشگاه‌های کتابخوانی در روستاها و شهرهای دورافتاده، پایگاه‌های نقد ادبیات داستانی و شعر برای جوانان، راه‌اندازی بزرگ‌ترین کتابفروشی جهان در تهران و تلاش‌هایی که برای گفت‌وگو با اتحادیه‌ی بین‌المللی ناشران در وزارت ارشاد سیدعباس صالحی رخ داده نشانه‌هایی است از زمینه‌سازی برای بهبود ویترین و منظر فرهنگی تهران تا دوباره برای کسب این عنوان تلاشی شود. تلاشی که معلوم نیست در نبود قانون کپی رایت و حضور دائم بررسی پیش از انتشار تا چه حد مقبول سازمان جهانی یونسکو قرار بگیرد.
