‏به‌خاطر داشته باش و فراموش مکن

دورتادور سالن سخنرانیِ باشگاه آرارات، تصاویری از صفحه‌ی اول روزنامه‌های جهان در یکصد سال پیش را روی پایه‌های چوبی گذاشته‌اند. روبه‌روی هایک دمویان، مدیر موزه‌ و مؤسسه‌ی «قتل‌عام ارامنه» در ‎‏ارمنستان، جمعیتی به گوش نشسته‌اند که بر سینه‌هایشان نقشی از یک گل بنفش دارند. دمویان درباره‌ی هدفش از جمع‌آوری اسناد مطبوعاتیِ قتل‌عام ارامنه در یک قرن پیش حرف می‌زند. در پایان سخنرانی دست‌ها بالا می‌رود. پرسش و پاسخ تا ساعتی بعد ادامه دارد. این تصاویر سه روز در فرهنگسرای ارسباران به نمایش درآمدند.
هایک دمویان، استاد تاریخ دانشگاه ایروان است و تاکنون چندین کتاب درباره‌ی قتل‌عام ارامنه نوشته، ‌از سی‌سالگی در سمت مدیر موزه‌ی نسل‌کشی ارامنه فعالیت کرده و حالا پس از هشت سال، نمایشگاهی از صفحات مطبوعات دنیا را در کتابی ‌گرد آورده که این هفته‌ی در تهران رونمایی کرد؛ روزنامه‌های مختلفی در قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم در صفحات اول تصاویر و گزارش‌ها و اخباری را درباره این موضوع منتشر کرده‌اند؛ مطبوعات انگلیسی، فرانسوی، آمریکایی،‌ ایتالیایی، روسی، اتریشی، آلمانی، چکی و نروژی. دمویان می‌گوید توجه رسانه‌ها به موضوعات مربوط به تاثیر جنگ‌ها بر مردم و ثبت اتفاقات بسیار اهمیت دارد و ما را از جزییات وقایع آگاه می‌کند. او تاکنون در کشورهای زیادی چون فرانسه، ‌انگلیس، امریکا، ‌اسلونی و قبرس در این باره سخنرانی کرده و اکنون در مقام دبیر کمیسیون دولتی، وظیفه‌ی آماده‌سازی و برگزاری مراسم صدمین سالگرد قتل‌عام ارامنه را در سراسر ‏جهان به عهده دارد. گفت‌وگو با او در کلیسای سرکیس مقدس انجام گرفت.

ایده‌ی جمع‌آوری صفحه‌ی اول روزنامه‌های صد سال پیش از کجا آمد؟
چند سال پیش یک نفر صفحه‌ی اول روزنامه‌ای فرانسوی مربوط به صد سال پیش را به موزه هدیه کرد. بعد از آن چند روزنامه‌ی دیگر هم ارسال شد و همین انگیزه‌ی جمع‌آوری روزنامه‌هایی شد که صد سال پیش در صفحه‌ی اول خود درباره‌ی نسل‌کشی ارامنه نوشته بودند. این روزنامه‌ها را از کتابفروشی‌ها و عتیقه‌فروشی‌ها و حراجی‌ها ‎تهیه کردم و به فکر انتشار آن در قالب کتاب و برگزاری نمایشگاه افتادم.
چرا این نمایشگاه را به ایران آوردید و کتاب را در تهران رونمایی کردید؟
رونمایی‌ در بیروت و کشورهای دیگر مثل انگلیس هم انجام خواهد شد. رونمایی در کشورِ دوست و همسایه، که جامعه‌ای ارمنی در آن زندگی می‌کنند، برای ما بسیار مهم بود. ما در آینده نیز نمایشگاهی از عکس و پوسترها خواهیم داشت که نه تنها برای ارامنه که برای همه‌ی کسانی که این موضوعات را پیگیری می‌کنند جالب خواهد بود. این یکی از کارهایی است که ما در آستانه‌ی صدمین سالگرد نسل‌کشی انجام می‌دهیم و آخرین کار نیست.
چرا انتشار اخبار نسل‌کشی در صفحه‌ی اول برایتان اهمیت دارد؟ بعد از جمع‌آوری، نشریات را از چه جهاتی بررسی کردید؟
یکی از مهم‌ترین نکات همین بود که چرا نشریات آن زمان این همه به این اتفاق اهمیت دادند که صفحه‌ی اولشان را به آن اختصاص دادند. همچنین از نظر دیدگاه بین‌المللی می‌توان به این نشریات نگاه کرد. این نشریات محدود به جغرافیای چند کشور نبودند چراکه این موضوع تنها مربوط به ارمنیان نیست، این موضوعی بین‌المللی است و در دنیا انعکاس یافت.
مسائلی را که در این کتاب آمده نباید با دیدگاه یک صد سال بعدش و نگاه معاصر دید، بلکه برای درک آن باید برگردیم به صد سال پیش و با توجه به شرایط آن روزگار به این نشریات نگاه کنیم. نباید این مجموعه را مرجعی سیاسی انگاشت بلکه باید آن را کتابی فرهنگی دید.
وقتی کتاب را تهیه می‌کردم تصاویر سیاه و سفید بودند، ولی وقتی آنها را به رایانه انتقال دادم به شکل وحشتناکی آنها را رنگی می‌دیدم مانند چیزی که الآن در شمال سوریه اتفاق می‌افتد. وقتی درباره‌ی نسل‌کشی صحبت می‌کنیم در واقع از جنایتی حرف می‌زنیم که انسانی در مقابل انسان دیگر انجام می‌دهد. مهم نیست که پیرو چه مذهبی هستید، مسیحی، مسلمان و … در کتاب‌های آسمانی همه‌ی ادیان الهی افکار شیطانی منجر به اعمال غیرانسانی محکوم شده است. جنایت یا ظلم انسان علیه انسان دیگر.
باید بگویم حکومت ترک‌ها‌یِ جوان فقط ارامنه را قتل‌عام نکردند بلکه شمار بسیاری از مسلمانان را هم قتل‌عام کردند که حاضر به همکاری نشدند و پناهگاهی شدند برای مسیحیان و آنها را جای دادند و انسان‌ها را فدای امیال شیطانی ترک‌های جوان نکردند. به همین دلیل من این نمایشگاه را تقدیم کردم به تمام مسلمانانی که این رفتار انسانی را انجام دادند.
آیا این صفحات سندی برای تأیید این اتفاق محسوب می‌شود؟
این تصاویر را شاهد زنده بدانید، نه اینکه فقط از دید سیاسی آنها را ببینید. باید روی آنها مطالعه انجام شود. وقتی سیاستِ نفی این نژادکشی مطرح است، می‌توان این تصاویر و نوشته‌ها را سندی گویا دانست.
آیا روزنامه‌های خاصی بوده‌اند که بیشتر پرداخته باشند یا چشم‌پوشی کرده باشند؟
بررسی‌ها نشان می‌دهد که کشورهای متحد ترکیه، مثل اتریش و آلمان، خیلی کمرنگ‌تر از دیگر روزنامه‌ها به موضوع پرداختند و در مقابل دیگر کشورها مثل فرانسه، امریکا، روسیه و انگلیس، که متحدان ترکیه نبودند، بیشتر به موضوع پرداخته‌اند.
هفت سال پیش، هراند دینک، روزنامه‌نگار ارمنی‌تبارِ ترکیه به‌علت پیگیری موضوع نسل‌کشی ترور شد. شما در روند تهیه‌ی کتاب و فعالیت در موزه دچار مشکل یا تهدید نشدید؟
نه، کسی مرا تهدید نکرد، شاید چون من هیچ‌وقت از طریق ترکیه سفر نکرده‌ام. زندگی من در ارمنستان گذشته و سفرهایم را از طریق کشورهای همسایه و دوست مثل ایران انجام می‌دهم. البته موزه نامه‌های تهدیدآمیزی دریافت کرده اما شخصی نبوده است.
ارامنه در چند سال اخیر، در مراسم بزرگداشت ۲۴ آوریل، بیش از هر چیز بر پذیرش این اتفاق از سوی دولت ترکیه تأکید می‌کنند. چرا؟ آیا این پذیرش برایشان کافی است؟
موضوع را با یک مثال توضیح می‌دهم. کسی عمداً جنایت و خلافی را انجام می‌دهد، اگر ما به این عمل نگاه کنیم و محکومش نکنیم یا مجرم را مجازات نکنیم آیا اجازه نداده‌ایم که این کار دوباره انجام شود؟ درباره‌ی نسل‌کشی هم که ترکیه انجام داد همین است. ما باید آنها را وادار کنیم که عواقب کارشان را بپذیرند چون این عمل عواقب بدی را در جهان به دنبال داشت. اگر ما این کار را محکوم کنیم باعث می‌شویم نسل‌کشی‌های دیگری انجام نشود، اما متأسفانه چون این عمل محکوم و مجازات نشد متأسفانه امروز همه جا شاهد نسل‌کشی هستیم.
دولت ترکیه می‌گوید، در همان دوره‌ی تاریخی، ترک‌ها هم به‌دست ارامنه کشته شدند. نظر شما در این ‌باره چیست؟
دولت ترکیه در این زمینه دو سند ارائه می‌کند که تکذیب آن کار بسیار راحتی است. درست است در دوره‌ی جنگ ما ترک‌های زیادی را از دست دادیم اما نمی‌شود رابطه‌ای بین قتل‌عامی که انجام شد و ترک‌هایی که در جنگ کشته شدند ایجاد کرد. در زمان جنگ پانصد هزار نفر سرباز ترک در جنگ انگلیس کشته شدند اما این با نسل‌کشی عمدی فرق دارد. ارامنه در ۱۹۱۵ و سال‌های پس از آن به اجبار به بیابان سوریه رانده شدند و در طول مسیر بر اثر گرسنگی یا به‌دست قاتلان کشته شدند. در زمان جنگ هر دو جبهه قربانی‌های خودش را می‌گرفت ولی کاری که با ارامنه انجام شد کاری بود که این حکومت با مردم خودش کرد.
مورد دوم را باید از نظر علمی و در ترمی نگاه کرد که در ادبیات بین‌الملل به کشتار انتقامی معروف است. یعنی اگر کسی بخواهد شما را به قتل برساند از خودتان دفاع خواهید کرد و اگر گروهی را قتل‌عام کنند این قتل‌عام صددرصد انجام نمی‌شود و حتماً چند نفری نجات پیدا می‌کنند و بعد سعی می‌کنند انتقام بگیرند.
کشتار یک‌ونیم میلیون نفر ارامنه برنامه‌ریزی شده بود اما چیزی که در قبال آن انجام شد این بود که مردم از خودشان دفاع کردند و سازمان‌یافته نبود. مردم برای حفظ خودشان به این مقاومت‌ها دست زدند. باید دید شروع‌کننده که بود و چه اتفاقی افتاد.
وقتی چنین کشتاری یکصد سال پیش انجام شده چرا نمی‌پذیرند؟ آیا آن تفکر هنوز وجود دارد؟
نه تنها درباره‌ی ارامنه که هنوز درباره‌ی مردم بالکان، که مستعمره‌ی ترکیه بوده‌اند، این تفکر وجود دارد. موضوع این نیست که ترکیه نمی‌پذیرد تا از نظر بین‌المللی محکوم نشود؛ موضوع این است که این کشور در یک صد سال گذشته بر پایه‌ی اسناد دروغین بر انکار پافشاری کرده و حالا به یک‌باره نمی‌توانند تکذیب کند و بپذیرد که اسنادی که خودشان درست کرده‌اند دروغ بوده. البته مورخان معاصر ترکیه مطالعات گسترده‌ای انجام داده و به اسناد جالبی رسیده‌اند که نشان می‌دهد مقامات دولتیِ وقت و پایه‌گذاران ترکیه مستقیماً در این کشتار دست داشته‌اند.
رابطه‌ی مردم چگونه بوده؟ می‌گویند برخی از مردم ترکیه از ارامنه دفاع کرده‌اند.
برای اجرای نسل‌کشی یا باید موافقت توده‌ی مردم را داشته باشی یا آنها باید به‌شکلی مشارکت داشته باشند. واکنش‌ها ‏در مناطق مختلف متفاوت بوده. مردم در جاهایی همکاری کرده‌اند و جاهایی مخالفت. حتی فرماندهان و حاکمان محلی، که نماینده‌ی دولت بودند، از دستورها سرپیچی کردند و برکنار شدند.
دولت ترکیه سعی کرد توده‌های مختلف مردم مثل ترک‌ها و کردها را در این امر همراه کند و استدلالش هم این بود که شما می‌توانید دارایی این رامنه را صاحب شوید. در خاطرات مکتوب و چاپ‌شده‌ی بازماندگان نسل‌کشی و نیز داستان‌‌های شفاهی آنها نمونه‌های زیادی وجود دارد که نشان می‌‏دهد مردم مسلمان (ترک و کرد و عرب) به فرد یا خانواده‌ی ارمنی کمک کرده‌‌اند که زنده بمانند، حتی برای مدتی ‏کوتاه‎.‎ اما وقتی از نسل‌‌کشی ارمنیان سخن می‌رود، اولین و مهم‌ترین توصیف آن این است که کشتار جمعی و ازپیش‌برنامه‌‌ریزی‌شده را دولت عثمانی سازماندهی کرده که بی‌‌تردید نسل‌‌کشی است.‎
در آستانه‌ی صدمین سالگرد نسل‌‌کشی ارمنیان، شاهد بررسی‌های گسترده درباره‌ی دو موضوع داغ در ترکیه و بیرون از مرزهای ‏آن هستیم. موضوع نخست درباره‌ی آن ترک‌‌هایی است که ارمنیان را نجات داده‌‌اند، و دوم مربوط به اصطلاحاً «ارمنیان پنهان» ‏است، یعنی کسانی که تا امروز در ترکیه زندگی می‌کنند. برای انجام تحقیقات روی این موضوع و جمع‌‌آوری مستندات، ‏امکانات گسترده‌ای در اختیار قرار گرفته ولی به نظر من آشتی واقعی تنها با پذیرش جنایات انجام شده و جبران خسارات ناشی از آن برقرار می‌‌شود‎.‎

داستان‌های نجات ارمنیان از سوی ‏ترک‌‌ها، بخش جدایی‌ناپذیر تاریخچه‌ی نسل‌‌کشی ارمنیان است. افزون بر این، این داستان‌ها مهم هستند، چون‌ تأییدی دوباره ‏است بر این موضوع که این نسل‌‌کشی از سوی دولت عثمانی برنامه‌ریزی و اجرا شده است. آن مسلمانانی که ارمنیان را نجات ‏می‌‌دادند بر خلاف سیاست دولت ترکیه عمل می‌‌کردند، و با پنهان کردن ارمنیان جان خود و دیگر افراد خانواده‌شان را به خطر ‏می‌‌انداختند. واقعیت آشکاری است که طبق فرمان خاص ارتش ترکیه، هر مسلمانی که اقدام به پنهان کردن ارمنیان در خانه‌ی خود ‏می‌کرد، در جلو خانه‌‌اش به دار آویخته و خانه‌‌اش به آتش کشیده می‌شد.
همچنین باید گفت، مواردی را که زندگی ارمنیان را به‌علت سوءاستفاده از آنها یا تصاحب اموالشان نجات داده‌اند نمی‌‌توان ‏جزو موارد نجات به حساب آورد. نمونه‌ی نجات واقعی آن موردی است که یک فرد ترک یا تمام یک خانواده ترک، با مخالفت با ‏برنامه‌ی دولتی نابودی ارمنیان، جان خود را به خطر انداخته و با پنهان کردن ارمنیان مانع از تبعیدشان شده، یا آنها را صادقانه ‏از مرگ حتمی نجات داده است‎.‎
حالا در قرن بیست‌ویکم جهان همچنان شاهد کشتار است، به‌ویژه در منطقه‌ی خاورمیانه. آیا شما امیدی به پایان گرفتن این جنگ‌ها دارید؟
متأسفانه پاسخ من بدبینانه است چون از ۱۹۴۸، که کنوانسیون سازمان ملل درباره‌ی عدم نسل‌کشی امضا شد، ۶۷ سال گذشته ولی شاهدیم که مردم و حکومت‌ها فقط به نگارش وقایع مشغولند و کسی کاری نمی‌کند که این وقایع پیش نیاید.
درباره‌ی گل پنج‌پرِ بنفش، نماد و لوگوی یکصدمین سالگرد نسل‌کشی ارمنیان توضیح بدهید. این انتخاب بر چه اساسی است؟
گل پنج‌پر، با نام «فراموشم مکن»، در قرون وسطی نماد حضور خداوند محسوب می‌شده. پنج گلبرگ نشان‌دهنده‌ی پنج قاره است. قاره‌های پنج‌گانه از این لحاظ در نظر گرفته شده که پراکندگی بازماندگان نسل‌کشی ارمنیان در پنج قاره‌ی جهان را نشان می‌دهد. رنگ سیاه در میانه‌ی گل بیانگر خاطره‌ی تلخ و وحشت حاصل از نسل‌کشی در زمان گذشته است. بنفش به معنای مشارکت در امری همگانی در زمان حال و نمادی از لباس روحانیان ارمنی است و زرد نماد نور خورشید که منبع حیات و امید به آفرینش است. این نماد بیانگر شکل دوازده‌وجهی از بنای یادبود نسل‌کشی ارمنیان (زیزرناکابرت) در ایروان است. به عبارتی این رنگ بیانگر جاودانگی محسوب می‌شود.شعار اصلی مراسم صدسالگی هم این است: به‌خاطر دارم و حق می‌طلبم.