جایزه‌ی بوکر عربی (IPAF) ده‌ساله شد. هفته‌ی گذشته (بیست‌وپنجم آوریل) در حاشیه‌ی نمایشگاه کتاب ابوظبی جایزه این دوره را به نویسنده‌ی جوان سعودی ساکن کانادا اهدا کردند.
«یک مرگ کوچک» رمانی است که محمدحسن علوان در آن زندگی و زمانه‌ی یکی از مشهورترین فیسلوفان جهان عرب را بازآفرینی کرده است. محمدحسن علوان، نویسنده‌ی سعودی، متولد ۱۹۷۹ در شهر ریاض است. او در کانادا دکترای سرمایه‌گذاری بین‌المللی خوانده و در این سال‌ها پنج رمان هم نوشته است. علوان در ۲۰۱۳ برای رمان«سمور» در فهرست نهایی جایزه‌ی بوکر عربی جای داشت، امسال برای رمان «یک مرگ کوچک»، درباره‌ی زندگی ابن عربی، به این جایزه دست یافته است. این رمان ابن عربی را از بدو ورود به اسپانیا تا لحظه‌ی مرگ در دمشق دنبال کرده و خواننده‌اش را همراه با سفرهای او پیش برده و تحسین منتقدان جهان عرب را برای این رمان برانگیخته است.
هر سال این جایزه صدای تازه‌ای را معرفی می‌کند، صدایی که به‌واسطه‌ی دریافت این جایزه‌ی پنجاه‌هزاردلاری خیلی زود به بازارهای جهانی راه پیدا می‌کند و ناشران معتبر اروپایی و امریکایی برای ترجمه‌اش آستین بالا می‌زنند. سحر خلیفه، رمان‌نویس فلسطینی، رئیس گروه داوری است و ساحل المانی، مترجم فلسطینی؛ فاطمه الحاجی، استاد لیبیایی؛ سحر الموجی، رمان‌نویس مصری؛ و سوفیه وصلو، مترجم یونانی، هیأت داوران این دوره‌ی جایزه‌ی بوکر عربی بودند.
حالا در مدت زمان کوتاهی، حتی نامزدهای جایزه‌ی بوکر عربی هم به سیاق جایزه‌ی بوکر جهانی خبرساز می‌شوند. آن‌قدر که نامزدهای این جایزه موفق شده‌اند قراردادهایی برای ترجمه و انتشار وسیع کتاب‌هایشان ببندند. به‌نظر می‌رسد بهار عربی هرچند به لحاظ سیاسی و منافع اقتصادی برای خاورمیانه و کشورهای عربی نتیجه‌ای جز ویرانی و آشوب نداشت،اما تا اندازه‌ای سبب شد نگاه دنیا دوباره به سوی نویسندگان، در هیأت صداهای زنده‌ای از زیر گلوله و آتش، برگردد. حالا هر سال این جایزه شش نامزد معرفی می‌کند؛ برنده‌ی نهایی پنجاه هزار دلار و پنج نامزد دیگر برای کتابی که نوشته‌اند جایزه‌ی ده‌هزاردلاری می‌گیرند و کتاب‌هایشان با سرعت به زبان‌های دیگر ترجمه و منتشر می‌شود. بنیاد بوکر عربی تنها به این جایزه اکتفا نکرده و با دعوت از نویسندگان سرشناس و آگاه به مسائل خاورمیانه کارگاه‌های نویسندگی خلاقی برگزار می‌کند که نتایج چشمگیری داشته است. حمایت بنیاد بوکر لندن و سازمان گردشگری و فرهنگ ابوظبی سبب شده است که بنیاد بوکر عربی بتواند مهم‌ترین کتاب‌هایی را که در سراسر جهان عرب منتشر می‌شوند برای شرکت در این جایزه جذب کند. امسال هم شش کتاب به فهرست نهایی نامزدها راه یافتند و در نهایت «یک مرگ کوچک» برنده‌ی نهایی شد.
پنج نامزد دیگر هم وقتی نامشان به فهرست نهایی سال ۲۰۱۷ راه یافت قراردادهایی برای ترجمه‌ی کتاب‌هایشان با ناشران بزرگی همچون گالیمار و راندوم‌هاوس امضا کردند.
پنج کتاب دیگری که با رمان «یک مرگ کوچک» برای دریافت جایزه‌ی اول رقابت کردند عبارتند از:
برده‌ی قلم
لیبی
نجوا بن شاتوان
نویسنده‌ی «برده‌ی قلم» استاد دانشگاه و داستان‌نویس جوانی است که سال ۱۹۷۰ در لیبی متولد شده است. او پیش از این دو رمان «موی اسب» (۲۰۰۷) و «دل نارنجی» (۲۰۰۸) و سه مجموعه‌داستان و یک نمایشنامه منتشر کرده است. رمان «موی اسب» او سال ۲۰۰۷، که سودان پایتخت فرهنگی جهان عرب انتخاب شد، جایزه‌ی ادبی بزرگ این مناسبت را به‌دست آورد. پروژه‌ی بیروت ۳۹ نیز او را یکی از چهل نویسنده‌ی زیر چهل سال انتخاب کرد که آینده‌ی ادبیات عرب را می‌سازند.
رمان «برده‌ی قلم» روایتی است عریان از خشونت و زیر پا گذاشتن حقوق انسانی در لیبی. او به ماجرای عاشقانه‌ای می‌پردازد که میان یک برده و پسر صاحبش رخ می‌دهد و سنت‌های برده‌داری را به چالش می‌کشد. نویسنده فاصله‌ی چشمگیر و بی‌حد زندگی بخش ثروتمند و فقیر لیبی و مناسبات سخت متفاوتش را نشان می‌دهد؛ و اینکه در نهایت این سنت‌های غالب در طبقه‌ی‌ِ بورژوا اجازه نمی‌دهد نطفه‌ی این عشق باقی بماند.
قتل کتابفروش
سعد محمد رحیم
عراق
سعد محمد رحیم نویسنده‌ی عراقی متولد ۱۹۵۷ در استان دیالی است. او سال‌ها در بخش شرقی عراق زندگی کرده و در روستاهای دورافتاده درس داده و درعین‌حال برای مطبوعات نقدها و یادداشت‌هایی نوشته است. او شش مجموعه‌داستان و تعداد زیادی مقاله در حوزه‌ی ادبیات و سیاست منتشر کرده است. سعد محمد رحیم سه رمان هم پیش از این نوشته و در سال ۲۰۰۰ برنده‌ی جایزه‌ی خلاقیت ادبی عراق شده است.
«قتل کتابفروش» ماجرای روزنامه‌نگار باتجربه‌ی عراقی‌ای است که برای نوشتن کتابی عجیب استخدام شده است. ناشناسی به او سفارش داده که به شصت‌کیلومتری شمال بغداد سفر کند و کتابی درباره‌ی پیرمرد هفتادساله‌ی مرموزی بنویسد که برای خودش کتابفروشی‌ای را اداره می‌کرده. مجید بغدادی روزنامه‌نگار با هیجان می‌پذیرد که سراغ این پیرمرد برود و در مأموریتی که ناشناس ثروتمند به او واگذار کرده ماجراجوایی کند. او در تحقیقی دوماهه سراغ تمام اطرافیان و آشنایان پیرمرد می‌رود و همه‌چیز را در دفترچه‌اش می‌نویسد. روز آغاز مأموریت او درست مصادف است با لحظه‌ی ورود نیروهای امریکایی به عراق و سقوط دولت صدام. اما رفته‌رفته ماجرای مرگ این پیرمرد مرموز و پیدا شدن سروکله‌ی نامه‌هایی از مکاتبات پیرمرد کتابفروش و زنی به نام ژانت و پناهنده‌ای در پاریس به داستان لایه‌های زیرین و پیچیده‌ای می‌بخشد و ابهام و گره‌گشایی این داستان را به اثری نفسگیر بدل می‌کند.
اتاق عنکبوت
محمد عبدالنبی
مصر
محمد عبدالنبی نویسنده‌ی مصری متولد ۱۹۷۷ است. او فارغ‌التحصیل رشته‌ی زبان انگلیسی از دانشگاه الازهر است و در ترجمه‌ی آثار عربی به زبان انگلیسی ید طولایی دارد. با رمان «بازگشت شیخ» یکی از نامزدهای جایزه‌ی داستان‌پردازی دنیای عرب در سال ۲۰۱۳ شد. او پیش از این رمان «فانتوم زندانی» و پنج مجموعه‌داستان کوتاه را نیز منتشر کرده است.
«اتاق عنکبوت» یکی از جنجالی‌ترین رمان‌های مصر محسوب می‌شد، نویسنده سراغ تابوهایی رفته است که در جامعه‌ی مصر وجود دارد، اما نادیده گرفته می‌شوند. قهرمان داستان او هانی محفوظ زندگی دشواری دارد، او در این داستان سراغ ماجرایی واقعی رفته که در مصر اتفاق می‌افتد و از مردان در حاشیه و اقلیتی نوشته که در پیچ‌وخم دادگاه‌ها و زندان‌ها به‌شدت آسیب می‌بینند. در نهایت قهرمان داستان او احساس می‌کند بهترین راه برای خلاص شدن از روح زخم‌خورده‌اش نوشتن است.
فرزندان گتو/ نام من آدم است
الیاس خوری
لبنان
الیاس خوری، نویسنده‌ی لبنانی، سال ۱۹۴۸ در بیروت به دنیا آمد. او سال‌ها دبیر بخش فرهنگی روزنامه‌ی «السفیر» بود و ویژه‌نامه‌ی ادبی روزنامه‌ی «النهار» را منتشر می‌کرد. خوری چند سالی در نیویورک و کلمبیا استاد مهمان بود و ادبیات عرب تدریس می‌کرد و سال‌هاست که یکی از استادان سرشناس دانشگاه امریکایی‌های بیروت و به تدریس ادبیات مشغول است. او تا امروز چهارده رمان نوشته که اغلب آنها در زمره‌ی پرفروش‌ترین‌های لبنان هستند. رمان «کوه کوچک و دروازه‌ی خورشید» او جوایز ادبی بسیاری را دریافت کرد. الیاس خوری هم در ۲۰۱۳ با رمان «سیلنکول» جزو نامزدهایی نهایی جایزه‌ی بوکر عربی بود. او در رمان «فرزندان گتو» روایتی از آدام دنون خلق کرده؛ مهاجری فلسطینی که در نیویورک زندگی می‌کند و مشغول نوشتن زندگینامه‌ی خودش است. او از سفر پرفرازونشیبش برای خروج از منطقه‌ی تحت اشغال اسرائیلی‌ها می‌نویسد و داستانی شگفت‌انگیز و تأثیرگذار از مادرش روایت می‌کند که همراه آدم، که نوزادی در آغوش مادر بود، حاضر نشد شهر تحت اشغالش را ترک کند و اسرائیلی‌ها دور محله‌ی آنها سیم‌خاردارهایی کشیدند و دوباره گتوهای هیتلر را بازسازی کردند، اما این‌بار برای مسلمانان و نه یهودی‌ها.
ال- سبیلیات
اسماعیل فحد اسماعیل
کویت
اسماعیل فحد اسماعیل نویسنده‌ی کویتی متولد ۱۹۴۰ است. او از ۱۹۸۵ مدام و پیوسته نوشته است و یکی از نویسندگان محبوب کویت و قطر و عمان به شمار می‌رود. او در این رمان روایتی از عراق همیشه درگیر جنگ عراق می‌دهد. از نخل‌ها و طبیعتی که از بین می‌رود و شطی که آبش به درخت‌ها نمی‌رسد و روستایی که زندگی‌هایش از دست می‌رود.
نام‌هایی که از مرزهای زبانی عبور کردند
جایزه‌ی بوکر عربی طی چند سال اخیر سبب شده است که کار برای نویسندگان عرب زبان آسان‌تر شود، درحالی‌که جنگ و ویرانی و آشوب و مهاجرات نگاه دنیا را به این خطه خیره کرده است، نویسنده‌های عرب، که موج جدیدی از خالقان جوان هستند، سعی دارند صدای مردمان درحاشیه‌مانده را نقل کنند. برخی از کتاب‌هایی که برنده‌ی نهایی بوکر عربی شده‌اند جوایز دیگری هم دریافت کرده‌اند و به فهرست پرفروش‌ترین‌های کشورهایی همچون بریتانیا و فرانسه و اسپانیا نیز راه یافته‌اند، برخی از این رمان‌ها در چند سال اخیر در ایران هم ترجمه و منتشر شده‌اند. برخی از برندگان نهایی این جایزه با محبوبیت بین‌المللی از این قرارند:
ساقه‌ی بامبو
سعود السنعوسی
کویت
«ساقه‌ی بامبو» در ۲۰۱۳ برنده‌ی بوکر عربی شد و به دلیل تصویری که از وضعیت مهاجران و کارگران فیلیپینی و آسیای شرقی اسیر در کویت و کشورهای عربی حاشیه‌ی خلیج فارس می‌داد موردتوجه قرار گرفت. السنعوسی در این رمان سراغ طایفه‌ای سرشناس می‌رود و درهای خانه‌ی خانواده‌ی طاروف را به روی خواننده‌اش باز می‌کند. ژوزفین، کارگر فیلیپینی این خانه، شرایط دشواری دارد و رشید تنها پسر خانواده پیوندی با ژوزفین برقرار می‌کند و با هم ازدواج می‌کنند و فرزندی به نام عیسی متولد می‌شود. اما خانواده‌ی تا بن دندان سنتی رشید این ازدواج را برنمی‌تابند و رشید و همسرش را طرد می‌کنند و بر اثر فشارهای خانواده این ازدواج به جدایی ختم می‌شود. اما سرنوشت عیسی هم با مادرش تفاوتی ندارد، او فرزندی است که یک کلفت به دنیا آورده و سر سفره‌ی خانواده‌ی اصیل طاروف جایی ندارد. نویسنده پس از نوشتن این رمان با نقدهای تندوتیزی روبه‌رو شد و بسیاری او را به وطن‌فروشی و ارائه‌ی‌ِ تصویری مخدوش از مردم کویت متهم کردند. اما این جایزه فشارها را کمتر کرد. درواقع به‌نظر می‌رسد جایزه‌ی بوکر عربی تا حدی تلاش می‌کند برای نویسندگان خط‌شکن دنیای عرب هم حاشیه‌ی امنی ایجاد کند. نویسنده تلاش کرده است طرد کردن دیگری و خارجی در جوامع سنتی عرب و وضعیت خدمتکاران را به چالش بکشد. سعود السنعوسی سی‌وسه‌ساله در این رمان از ظرفیت پذیرش دیگری گفته است، او هنگام دریافت این جایزه گفت: «وقتی در امریکا و کانادا ما را به چشم دیگری نگاه می‌کنند، متعجب می‌شویم، اما در کویت و دیگر کشورهای ثروتمند عربی کارگران خانه‌ها نه تنها دیگری هستند، بلکه به چشم موجودی همچون ربات و خالی از احساسات دیده می‌شوند.»
فرانکشتاین در بغداد
احمد سعداوی
عراق
احمد سعداوی در ۲۰۱۴ رمان تلخ و غم‌‌انگیزی نوشت که دردهای بی‌پایان مردم عراق را با داستانی قدیمی و آشنا برای جهان پیوند زد و به‌جز دریافت جایزه‌ی بوکر عربی به فهرست پرفرو‌َش‌ترین‌های «نیویورک تایمز» راه یافت. هادی، راوی این داستان، رفتگر دوره‌گردی است که در خیابان‌های بغداد می‌چرخد و در بهار سال ۲۰۰۵ از شدت مواجهه با بمب‌گذاری‌ها و تکه‌تکه شدن‌های مردم شهر دچار شوک می‌شود. او از خیابان‌های شهر بعد از وقوع انفجار دست و پاها و پیکرهای تکه‌تکه‌شده را جمع می‌کند و آنها را به هم می‌دوزد و داستان از اینجا به بعد وارد فضایی سوررئال می‌شود، یکی از پیکرهایی که هادی به هم دوخته جان می‌گیرد و هادی اسم او را می‌گذارد «مردی که نمی‌دانم اسمش چیست»، او در خیابان‌ها دوره می‌افتد پلیس و مردم وحشت‌زده او را فرانکشتاین می‌نامند و شهر دچار آشوب می‌شود. مردی که نمی‌دانم اسمش چیست درصدد انتقام از آنهایی است که در مرگ او دست داشتند، این بدن تکه‌تکه‌ی بسیاری از شهروندان عراق است.
احمد سعداوی خشونت‌هایی را که مردم عراق هر روز با آن درگیرند در فضایی آخرالزمانی به تصویر کشیده است، او می‌گوید مردم عراق دیگر از درک این حجم از خشونت عاجز شده‌اند و وضعیت هنرمندان و نویسندگان هم همین است. سعداوی هم یکی از نویسنده‌هایی است که در پروژه‌ی بیروت ۳۹ در میان یکی از چهل نویسنده‌ی زیر چهل سال انتخاب شده است.
ایتالیایی
شکری المبخوت
تونس
رمان شکری المبخوت تونسی هم دو سال پیش جایزه‌ی بوکر عربی را دریافت کرد و به دلیل تصویر بدون پیش‌داوری و روشنی که از بهار عربی ارائه کرده بود با استقبال مردم تونس روبه‌رو شد. «ایتالیایی» ماجراهای بسیاری دارد و فروش آن در کشورهایی همچون امارات متحده‌ی عربی ممنوع بود و در چنین شرایطی در ابوظبی برنده‌ی بوکر عربی شد. این کتاب روایتی است از درگیری‌های میان حبیب بورقیه و زین‌العابدین بن‌علی که بیش از سه دهه تونس را در شرایط ملتهبی فروبرد. او با نگاهی به وضعیت تونس در روزگار دیکتاتوری سروصداهای زیادی را میان سیاستمداران مصر و تونس به پا کرد.
سرنوشت‌ها، کنسرتو هولوکاست
ربعی المدهون
فلسطین
ربعی المدهون وقتی برنده‌ی بوکر عربی شد گفت این جایزه مال مردم فلسطین است و اینکه صدای مردم فلسطین و رنج‌‌های آنها باید خوانده شود. داستان «سرنوشت‌ها، کنسرتو هولاکاست» در شهر حیفا می‌گذرد، شهری که برای نویسنده سرشار از خاطره است. او در این رمان تصویری تلخ از خانه‌ها و خیابان‌هایی می‌سازد که یکی‌یکی غصب و مردمانش آواره می‌شوند.
بسیاری او را تحت‌تأثیر امیل حبیب، نویسنده‌ی سرشناس فلسطینی، می‌دانند و معتقدند این رمان یادآور همان آدم‌هایی است که برای حفظ هویتشان باید بجنگند و مراقب باشند اعتماد اطرافیانشان به آنها و هویتشان از دست نرود.
صداهای تازه در پی تغییر
در سال‌های اخیر نویسندگانی از دنیای عرب، که موفق شده‌اند صداهای تازه‌ای از کشورهای آسیب‌دیده و تحت ظلم به ادبیات تزریق کنند، با استقبال روبه‌رو شده‌اند. یکی از آنها حسن بلاسم عراقی است، او همچون بسیاری از مردم عراق با پای پیاده و با عبور از مرزهای بسیار خودش را به اروپا رساند، سه سال و هفت ماه در راه بود و حالا همه‌ی این دشواری‌های جنگ و تبعید و مهاجرت و مخاطراتش را به دل داستان‌هایش آورده است. یکی از مشهورترین رمان‌های او «آرشیو و واقعیت‌ها» بود که در کشورهای اسکاندیناوی و بریتانیا با استقبال روبه‌رو شد. او دو مجموعه‌داستان به نام‌های «یک عراقی مسیحی» و «دیوانه‌ای در میدان آزادی» منتشر کرده است که اولی جایزه‌ی ادبی ایندیپندنت را از آن خود کرده است. یوسف امین العالمی هم با رمان «کشتی‌شکستگان»، که به سرنوشت پناهجویان سوار بر کشتی‌های قاچاقچیان می‌پردازد، یکی از این نویسنده‌هاست که کتاب‌هایش سرنوشت تلخ و شرایط غیرانسانی مهاجران ناشی از سخت‌گیری‌های اتحادیه‌ی اروپا را به تصویر می‌کشد. ملک شبال، مرام مصری و بسیاری دیگر این روزها در تلاشند که تصویر مخدوشی را که از وضعیت خاورمیانه در خبرها منعکس می‌شود تغییر بدهند. شاید این تغییر با همت این صداهای تازه در ادبیات انگلیسی‌زبان و پیش‌قراولانی همچون هشام مطر و آدونیس به‌مرور رخ بدهد.
